خار بی‌ین

أمه زٮوون أتا قدیمی مثال دره که: «آدم دٮل خِش بوئه، خِنه کِلی‌پشت بوئه.»

خار بی‌ین یا خار-خار دیّن (انگلیسی جه: Well-being) همون چیزی هسته که نهایتاً اتا آدمِ وسّه خار بوئه. وه ره «رفاه» یا «زندگیِ کیفیت» هم بنشنه باتن. خله آدمونِ فردی و إجتٮماعی تلاش، همین هدف جه انجام وونه.

«ذهنی خار بی‌ین» یعنن که آدم شه زندگی جه چه احساسی دارنه و شه زندگی ره چتی إندا-ور-إندا کنده. اتی «عینی خار بی‌ین» هم دره که یعنن دیگرون چتی ونه زندگی ره وینّه؛ مَثِل، ونه درآمد، بهداشت و امنیتِ سطح ره چنده نمره دِنّه. «فردی خار بی‌ین» هم دره که اتا خاصِ آدم سر انگوس إلنه و ونه زندگیِ کیفیت ره إشنه و اینتا ره «جمعی خار بی‌ین» دیم-به-دیم إلنه که اتا گروهِ زندگیِ کیفیت ره إشنه. چن‌جور دیگه هم خار بی‌ین تعریف دارمی؛ جسمی ، روانی ، عاطفی ، اجتماعی و اقتصادی واری.

«خار بی‌ینِ تئوری» ات‌سری نظریه خَوِری گنه که ونه هدف هسته که خار بی‌ینِ اساسی ویژگی ره شناسایی هاکنه. هدونیسم (پوچ‌گرایی) فلسفه دله استدلال وونه که «لذت» بَوِردِن و «رنج/درد» نکشی‌ین تنها عامل هسته. دِلوسه تئوری (که روانشناسی دله دره)، گنه که بخاستیونِ جه رضایت داشتن تنها عامل هسته. دیگه نظریات هم هرکمین اتی چی گنّه؛ احساسات ، حواس، رضایت از زندگی ، موفقیت ، معنا پیدا هاکردن، آدمونِ روابط و سلامتی واری.

خله علوم و رشته‌ئون دله خار بی‌ین سر تحقیق کنّه. روانشناسی دله، عواملی و شرایطی که آدمِ بتترین عملکرد ره باعث بوو،ِ دمبال چرخه‌تو گیرنه. فلسفه دله، خانه ویشته دونن که خار بی‌ین ِماهیت و پایه چچی هسته و ونه نقش ره آدمونِ رفتار و هاکردی سر دَر بَوِرِن. اٮقتٮصاد ، جامعه‌شناسی ، مردم‌شناسی ، پزشکی ، آموزش ، سیاست و دین هم هرکمین ات‌جور خار بی‌ین موضوع ره دمبال کنّه. هزارون سال هسته که فلاسفه خار بی‌ین موضوع سر گپ زونه ولی تجربی علوم دله فقط قرن بیستم ِدومین نیمه جه اینتا موضوع مطرح بیّه.

وجه تسمیه

«خار بی‌ین» همون چیزی ره گمبی که نهایتاً ات نفر وسّه مفید بوئه یا وه ره خِش بئه. وه اتا معیار دسوری هسته که میّن کنده ات نفر آدمِ زندگی چنده خار هسته. اگه ونه معنی ره تنک‌ته هاکنیم، اینتا اصطلاح خانه سٮراق هاده که دشتِ مثبت و منفی اتفاقونی که زندگی دله پیش هکته ره سبک-سنگین هاکنی، ونه کیفیت چتی بی‌یه؟ «خار بی‌ین» البته ویشته مثبتون سر انگوس إلنه و اینان ره إشاره دارنه. خار بی‌ینِ تعریف وسّه اختلاف وجود دارنه و هر رشته و فرهنگی وه ره اتی معنی کنده. بعضی این تعریف‌ها درنه که اتا کلیدی عنصر سر تمرکز دارنه (خوشبختی دسوری)؛ ولی أی اتی تعریف درنه که چندین پارامتر ره دخیل دونّه (جسمی و روانی سلامتی، خار احساسات، زندگی دله مشغولیت داشتن و... واری) بعضی تعریف هم درنه که دکّل مادیات ره مهم‌ته دونّه (درآمد، ایمنی و سلامت دسوری) ویشته این اصطلاح ره آدمون وسّه بکار یارنه ولی أپار حیواناتِ خار بی‌ین ره هم تعریف هکردنه.

اگه خار بی‌ین ره اتا شخصی ارزش بدونیم، وه غیرشخصی ارزشون یا ساده‌نئی ارزش جه تضاد دانه. اتا چی که غیرشخصی ارزش دارنه، اگه دنیای وسّه خار بوئه و بتونه جهون ره بتتر هاکنه، ولی اتا شخص وسّه خار نووشه، وه ره ننشنه «خار بی‌ین» نوم هدا چون اینتا کلمه ره زمونی کار زمبی که اتا شخص وسّه خار-خِشی هاکنه. خله توم، پیش إنه که شخصی و غیرشخصی ارزش‌ها هئی جه مخالفت دارنه. خله توم ات نفر منافع، دیگری وسّه ضرر حٮساب إنه. اینتی بخائی هارشی، غیرشخصی ارزشون ره تومبی شخصی ارزشون ِجمع‌هاکرد بدونیم.

خار بی‌ین ره معمولاً اتا ذاتی یا نهایی ارزش دونّه؛ که یعنن به خودی-خود خار هسته و خارج هر چی بوو، وه ره چک نییرنه. ونه متضاد، ابزاری ارزشون هستنه که فقط اون توم خار هستنه که شخص ره اتا خارِ چی جه برسنن (پول واری). خار بی‌ین، علایده برین، اخلاق، مذهب و زیبایی‌شناسی ِارزشون جه هم فرق-فصل دارنه. مثلاً، شاید اتا خیریه ره پول هادی، اخلاقاً خار بوئه، ولی دلیل نوونه که وه باعث بوو ته حکماً خار بی‌ین احساس داری و فی‌المثل گَنِس بوئی، ته ره نخاری یارنه.

بعضی کلمات هم درنه، زندگی کیفیت، خارِ زندگی، رفاه، شخصی خار-خِشی و فردی سود واری، که اینان ره هم بعضی گدر خار بی‌ینِ عوض بکار یارنه. هم‌اینان دسوری، لذت، زندگی جه رضایت داشتن و خوشبختی هم تونّه خار بی‌ین معنی ره هادن؛ اگرچه وشونِ معنایی بار شاید ات‌که فرق داره و فلسفه یا روان‌شناسی دله وشونِ تکنیکی معنا ره متفاوت در نظر گیرنه.

خار بی‌ین، هم سطح فردی و هم إجتٮماعی، اتا خله مهمِ أرمون و هدف هسته.

انواع

خار بی‌ین معیار ره بنشنه این بی‌یشتن که وه ره چتی قایده بیری، کنه خار بی‌ین خَوِر بوئه، زندگیِ کجه سر تأثیر إلنه و… بعضی محققون فقط اینانِ اتا حوزه سر تمرکز کنّه و بعضی دیئر چند نوعِ رابطه ره بررسی کنّه.

سابجکتیو و آبجکتیو

سابجکتیو (ذهنی) خار بی‌ین، إشنه که مردمِ احساس شه زندگیِ خَوِر چتی هسته. اینتا تعریف دله هم عاطفی و هم شناختی جزء ونه بررسی بوون. اگه اون نفر ات‌خله شه دِلِوسِ تجربه داشته و فقط ات‌ذره نخش تجربه ونه وسه پیش بمو بوئه، گنّه ونه عاطفی خار بی‌ین (affective well-being) بالا دره. زمونی هم که ات نفر باوّه که شه زندگی ره مثبت دونده و ونه جهونی سنجش هم اینتی بوئه که دنیا خار-خار دَر پیش شونه، گنّه که ونه شناختی خار بی‌ین (cognitive well-being) بالا دره.

ذهنی خار بی‌ین ره بنشنه اتا پرسش‌نومه جه قایده/إندا بیتن و اگه ات‌نفر شه تجربیات جه، پرسش‌نومه ره پر هاکنه، وونه هارشین که شخص چنده سابجکتیو خار بی‌ین دارنه. إسا بعضی گدر این پرسش‌نومه‌یِ سؤالات ره مستقیم خَوِر گیرنه که شه زندگی جه چتی احساس دارنی؛ بعضی گدر هم ترکیبی سؤالات جه خَوِر گیرنه که مثبت و منفی احساسات ره سٮوا-سٮوا دَر وَرنه و جواب ره تجزیه-تحلیل کنّه.

آبجکتیو (عینی) خار بی‌ین، شامل عینی فاکتور و پارامترونی وونه که اتا شخصِ زندگی خار-خار پیش شونه یا نا؟ برخلاف سابجکتیو خار بی‌ین، اینجه فاکتورها تونّه اتا خارجی نما و دید جه ارزیابی بوون. این نمره تونده شخصی، إجتٮماعی، إقتٮصادی، سلامتی، آموزشِ سطح، درآمد، سره-زندگیِ وضع، آزادِ وقت داشتن و امنیت داشتن سر جه بدست بئه.

عینی خار بی‌ینِ اتا امتیاز این هسته که دیگه شخصِ سوگیری، یا ونه شخصی و فرهنگی تعصبات باعث نوونه نتیجه‌گیری دله خطا دکفه. ولی محققون ونه سر هم‌نظر نینه که عینی خار بی‌ین ره واقعاً بنشنه «خار بی‌ین» تعریف هاکردن یا نا؟ چون بعضی‌شون گنّه که «خار بی‌ین» اتا ذهنی مفهوم هسته و نتومبی آمار-ارقام جه میّن هاکنیم که شخص چتی زندگی کنده. ونه عینی وضعیت تونده کومِک هاکنه بتتر ونه شرایط ره دَر بَوِریم ولی صرفاً آمار تعیین نکنده که وه شه زندگی ره خار وینده یا نا.

بعضی تحقیقات فقط ذهنی یا فقط عینی ره إشنّه؛ ولی بعضی دیگر هم درنه که وشونِ ترکیب جه نظر دارنه یا حتا این دِ جور ارزیابیِ فرق-فصل ره مطالعه کنّه. مثلاً، بعضی آدمون درنه که وشون مالی و سر-سامون وضعیت خله خراب هسته و آه در بساط ندارنه ولی وشونِ ذهنی خار بی‌ینِ نمره به‌جور (بالا) دره.

فردی و جمعی خار بی‌ین

فردِ خار بی‌ین ره هارشی‌ین اتا شخص خاصِ زندگیِ کیفیت ره قایده گیرنه و وه ره ویشته روان‌شناسی و بعضی فلسفه مکتبون دله إستٮفاده کنّه. ونه برعکس جمعی خار بی‌ین هسته که اتا گروه یا جامعه‌یِ زندگیِ کیفیت ره إشنه و وه ره إقتٮصادی ، إجتٮماعی ، زیست‌محیطی و فرهنگی مطالعات دله کار زنّه که جامعه‌یِ نیازون ره بتتر بشناسن.

بعضی محققون گنّه که جمعی خار بی‌ین ره تومبی آدمونِ فردی خار بی‌ینِ مجموع بشماریم؛ ولی اتی درنه که این نظر ره قبول ندارنه و گنّه این دِتا تعریفِ رابطه پیچیده‌ته هسته. معمولاً این دِتا تعریف هئی جه پشتی کنّه. مثلاً فردی خار بی‌ین که بالا دووشه، شخص راحت‌ته تونده شه جامعه ره کومِک هاکنه و اتا خارِ جامعه هم تونده شه اعضا ره خِشحال‌ته داره. با این‌چنین، وشون دِتایِ رابطه أنده سر-راست هم نی‌یه و بعضی گِدر تضاد منافع ایجاد وونه، یعنن جامعه و شخصِ خار بی‌ین هئی جه مخالف وونّه.

اتی تعریف هم درنه که جمعی خار بی‌ینِ تعریف دسوری هستنه و اتا خاصِ گروه ره إشنّه و جمعیت‌شناسی دله کاربرد دارنه. مثلاً، وچونِ خار بی‌ین که وشون سلامت ، آموزش ، امنیت، مادیات و إجتٮماعی توسعه و… ره بررسی کنده. یا چنتا دیگر مثال جه زنان، سالمندان، دانشجویان و کارمندان ِخار بی‌ین دسوری هسته.

دیگه انواع

انواع مختلف دیئر هم تعریف وونّه که زندگیِ اتا چی ره شه معیار درنظر یارنه. جسمانی خار بی‌ین دره که ناخِشی و مریضی نداشتن یا سالم تن داشتن ره خار بی‌ینِ معنی گیرنه. اینتا تعریف دله بهداشت و فردِ إجتٮماعی توانایی ره ملایظه هاکردنه.

فیزولوجیکی خار بی‌ین ره همون روان بهداشت دونّه که ات‌جور ذهنی حالت هسته که فرد، شه درون تعادل داره. این تعریف هرکی روانی اختلالات نداره و جایی که تنگ-تیر دکته شه ذهنِ تعادل ره حفظ هاکنه، ره شامل بونه. اینتا نوع خار بی‌ین خله فکری، معنوی و عاطفی خار بی‌ین جه ارتباط دارنه. فکری خار بی‌ین یعنن آدم توانایی که ونه عملکری شناختِ صفات هستنه - تفکر انتقادی, حل مسئله و کنجکاوی دسوری - ره دارا بوشه.معنوی خار بی‌ین یا روحی خار بی‌ین هم زمونی معنی دِنه که فرد شه زندگی وسه معنا داره و شه وسه درونی صلح, اطمینان و هویت بشناسه. عاطفی خار بی‌ین هم درکِ ظرفیت و خودتنظیمی هیجانی و مثبتِ روحیه داشتن و اینان چیزها ره شامل وونه.

هیدونیکِ خار بی‌ین ات‌جور دیگه تعریف هسته که گنه آدمونِ خار بی‌ین اینتی میّن وونه که وشون زندگی پر بوئه از لذت‌بخش و دِلِوس تجربه و رنج هم دنی بوئه. خوش روانی ِخار بی‌ین هم نوعی شخصی بخاستی هسته که فرد شه تلاش دارنه تا تعالی پیدا هاکنه و شه ظرفیتِ حدود جه برسه.

منابع

• انگلیسی ویکی‌پدیا