مازرونی زبون
تبری، مازرونی یا مازندرونی اتا ايرانیج زوون هسته كه ایران ِمازرون، سمنون، گلستون، البرز و تهرون ِاستانون ˇدله ونجه گپ زنّه. اینتا زوون غربی‌شومال‌ِ دسته تاریخی نظر جه، پارتی زوون جه ارتباط دارنه.[۱][۲]
مازرونی اتا هندی-ایرانی زوون هسته که ایرانیج زوونون دَسته ˇدله دَره و این زوونونˇ شمال‌غربی رَجهˇ دله جا گیرنه. شمال‌غربی ایرانیج ˇمهم‌ترین زوونون کوردی، گیلکی، تالشی، بلوچی، زازاکی و... هستنه که زوونشناسون معتقد هستنه که اینان زوونون مازرونی جه خله نزدیکنه.
بعضی زوونشناسون شمال‌غربی ایرانیج ره چنتا پچیک‌ته گروه جا تقسیم کانّه و مثلاً کوردی گروهˇ دله کورمانجی، سورانی و... ره قِرار دِنّه و کاسپینی زوونون ِگروه ˇدله گیلکی، مازرونی، تالشی، سمنانی و تاتی ره جا دِنّه.
تبری زوون اتی قدیمیˇ زوون حیساب وانه که قمری تقویم ˇاولین قرون گادِر تاریخ‌شناسون وه ره بشناسینه و ثبت هاکردنه. این زوون شه وسّه اتخله ادبیات داشته و اتی رسمی زوون بی‌یه که ونه ویشته کتابون تراپرا بیه. قدیمی‌ترین بنویشته‌ونی که این زوون جه باقی دَره، قرن چاروم به بعدˇ شِنه. شواهد نشون دنه که مازرونیˇ زوون قرن ۷ جه به بعد به اتا رسمیˇ زوون تبدیل بوی‌یه و فارسی زوونه جا ره بئی‌ته، قرآنونˇ تافسیر و عربی ˇدینی کتابونˇ ترجمه نشون دنه که بجای اینکه ایرونˇ رسمی زوون جه که فارسی بی‌یه ترجمه بواشه به مازرونی ترجمه بوی‌یه که وه نشون دنه فارسی ˇزوون مازرون و گیلونˇ دله اعتبار نداشته.
همچنین بعد از اینکه مازرونی طبرستان ˇدله قت بئی‌ته افر عرفانی و آسنی ˇکتابون مازرون زوون جه بنویشته بوی‌یه بسلاب جاودون نومه که اتا صوفی ˇکتاب و درباره ی فقه تصوف حروفی مازرونی زوون جه توسط فضل الله نعیمی بنویشته بوی‌یه یا نوم نومه ˇکتاب که مجموعه آسنیونی هسته که نعیمی شه خُوئون ˇدله بدی‌یه یا محبت نومه که درباره ی عشق و عرفان هسته محرمنومه ˇ کتاب هم دره که توسط سید اسحق استرآبادی بنویشته بئیه.
افر تاریخی بنویشته‌ئون که مازرونیˇ زوون جه بنویشته بئیه: ۱.تفسیر قران سورتچی(قرن۷) ۲.مقامات الحریری(قرن۷) ۳.تاریخ تبرستان(قرن۷) ۴.جاودان نامه(قرن۸) ۵.نوم نامه(قرن۸) ۶.محبت نامه(قرن۸) ۷.الکفایه(قرن۹) ۸.الابانه(قرن۹) ۹.تفسیر کتاب الله(قرن۹) ۱۰.تفسیر مغنیسا(قرن۹) ۱۱.دوم مشیخ زیدی(قرن۹) ۱۲.سوم مشیخ زیدی(قرن۹) ۱۳.قصیده طنطرانیه(قرن۹) ۱۴.اشعار امیر پازواری(قرن۹) ۱۵.محرم نامه(قرن۹) همچنین افر امی گت گتون نظم و نثر دله : ۱.مرزبان باوندی(قرن۳) ۲.علی پیروزه(قرن۴) ۳.مسته مرد(قرن۴) ۴.کاووس وشمگیر(قرن۵) ۵.قاضی هجیم(قرن۶) ۶.باربد جریر طبری(قرن۶) ۷.گردبازو یزدگرد باوندی(قرن۶) ۸.اسپهبد خورشید ممطیری(قرن۶) ۹.ابراهیم معینی(قرن۶) ۱۰.ابولعمرو(قرن۶) ۱۱.قطب رویانی(قرن۷) ۱۲.امیر علی(قرن۷) ۱۳.کیا افراسیاب چلاوی(قرن۸) ۱۴.کیا داوود چلاوی(قرن۸) ۱۵.حسن کیا چلاوی(قرن۸) ۱۶.ملا فضل الله حروفی استرآبادی(قرن۸) ۱۷.سید عبدالعظیم مرعشی(قرن۹) ۱۸.شیخ العجم امیر پازواری(قرن۹) ۱۹.ابولفضل ابن شهردویر دیلمی(قرن۹) ۲۰.محمد تنجلی (نگارنده تفسیر مغنیسا قرن۹) ۲۱.سید اسحق
زوون یا لهجه بی‌ین[دچی‌ین]
این سوال ره خله پرسنّه که مازرونی اتا زوون هسته یا گویش و لهجه. گتِ زوونشناسون گویش (انگلیسی جه: dialect) ره اینطی تعریف کانّه که «ات‌چی هسته که زوون (انگلیسی جه: language) و لهجه (انگلیسی جه: accent)ˇ میون دَواشه؛ گویش لهجه‌ی تون هَمِّس‌تر هسته و زوون جه تَنِک‌تر» [۳] همینسه اتا ثابت سامون این سه‌تا تعریف میون دَنی‌یه. اسا هر زوونی ره بنشنه چن‌طی بررسی هاکردن که زوون، گویش یا لهجه هسته. اینجه دِطی مازرونی ره بررسی کامبی:
- جامعه‌شناسی جه
جامعه‌شناسی دله گانّه که هر کشورˇ دله فقط رسمی زوونون ره بَنشنه بائوتن «زوون» و بقیه «گویش یا لهجه» هستنه. همینسه ایرانˇ دله فقط ونه «فارسی» ره بائوتن «زوون»؛ حتا عربی زوون که خله کشورونˇ دله «زوون» هسته و دِنیا ˇدله فارسی جه معروفته هسته، اینجه «گویش» حیساب وونه.[۴]
- زوون‌شناسی جه
گویش‌شناسی و زوون‌شناسیˇ دله اِشنِّه که «گفتار» چِطی هسته. این علم ˇدله هِچکی شه ماری‌زوون جه غلط گپ نَزِنده. ونه دله فرق نَکانده که شمه پَلی تلویزون ِاتا گزارش‌کَر دَره گپ زنده یا اتا ذهنی عقب‌دکِت، یعنی مثلاً نتوندی باوّی «دیوار» ˇ کلمه، «تیفال» جه درست‌ته هسته.
زوون‌شناسیˇ دله اتا جامع تعریف دَنی‌یه که زوون و گویشˇفرق ره سِراغ هاده. مثلاً «سیوندی» بتونده هم زوون بائه، هم گویش بائه. «گویش» هسته چون اتا پچوکˇ مَله ˇدله ویشته گپ‌بَزه نَوانه؛ «زوون» هم هسته چون ونه نزدیکی زوونی دَنی‌یه که ونه واری بائه.[۵]
مازرونی ره این روش ˇدله «زوون» دونّه؛ چون وه شه اتخله لهجه دارنه که این لهجه‌‌ها همدیگه جا نزدیکنه، مازرونیˇ قدیمی بنویشت و مکتوبات هم دارنه، وه دستور زبان دارنه که بقیه زوونا جه هم فرق کنِّه.[۶]
زوونشناسون گانّه که اگه مازرونی، فارسیˇگویش جه هسته، ونه اتا قدیمیˇ زوون جه بَییته بَیی‌بائه. مازرونˇ زوون اتا رج ˇدله دَره که وشون ره گانّه «شمال‌غربی ایرانیج». زوونونی که این رجˇ دله درنه احتمالاً «پارتی زوون» یا همون «اشکانی پهلوی»ˇ باقی‌بموندست هستنه. اینان زوون جه گلکی، تالشی، کومشی و زازاکی خله مازرونی ره موندنّه. این رجˇ دله کوردی و بلوچی و... هم دَرنه ولی فارسی اتا رَج دیگه دله دَره و ونه منشأ احتمالاً چیز دیگه هسته. [۷]
| فارسی | مازرونی | کوردی |
|---|---|---|
| از | جه/جا | ژی/له |
| زَبَر | جُر | ژۆر |
| پَز | پَج | پێژ |
| فارسی | مازرونی | پارتی |
|---|---|---|
| زیر | جـِر/جیر | ژێر/بن |
رِقِدبوردِن[دچی‌ین]
فارسی و مازرونی هرکومتا اتا رجه ِدله درنه و هچ زوونی ارتباط هدی جه ندارننه. ولی اتخله کلمه فارسی ˇدله جه بموئه مازرونی ِدرون که باعث وونه تدریجاً مازرونی رِقِدبدائه بَواشه. این جدول ِدله ات‌سری کلمه که مازرونی ِاسایی زوون و اصیل کلمات ره سِراق دنه ره بنشنه هارشائن:[۸]
| اصیل ِمازرونی | اسایی مازرونی | فارسی |
|---|---|---|
| پرزا Perza |
پِسِر Peser |
پور/پسَر Pur/Pesar |
| زیله Zile |
دِل Del |
دِل Del |
| زوما Zuma |
دوماد Dumad |
داماد Damad |
| بِفره Befre |
ابرو Abru |
ابرو Abru |
| اَرش Arŝ |
خرس Xers |
خرس Xers |
ادبیات[دچی‌ین]
افر تاریخی ˇبنویشته‌ئون که مازرونی ˇزوون جه بنویشته بئیه: ۱.تفسیر قران سورتچی(قرن۷) ۲.مقامات الحریری(قرن۷) ۳.تاریخ تبرستان(قرن۷) ۴.جاودان نامه(قرن۸) ۵.نوم نامه(قرن۸) ۶.محبت نامه(قرن۸) ۷.الکفایه(قرن۹) ۸.الابانه(قرن۹) ۹.تفسیر کتاب الله(قرن۹) ۱۰.تفسیر مغنیسا(قرن۹) ۱۱.دوم مشیخ زیدی(قرن۹) ۱۲.سوم مشیخ زیدی(قرن۹) ۱۳.قصیده طنطرانیه(قرن۹) ۱۴.اشعار امیر پازواری(قرن۹) همچنین افر امی گت گتون نظم و نثر دله : ۱.مرزبان باوندی(قرن۳) ۲.علی پیروزه(قرن۴) ۳.مسته مرد(قرن۴) ۴.کاووس وشمگیر(قرن۵) ۵.قاضی هجیم(قرن۶) ۶.باربد جریر طبری(قرن۶) ۷.گردبازو یزدگرد باوندی(قرن۶) ۸.اسپهبد خورشید ممطیری(قرن۶) ۹.ابراهیم معینی(قرن۶) ۱۰.ابولعمرو(قرن۶) ۱۱.قطب رویانی(قرن۷) ۱۲.امیر علی(قرن۷) ۱۳.کیا افراسیاب چلاوی(قرن۸) ۱۴.کیا داوود چلاوی(قرن۸) ۱۵.حسن کیا چلاوی(قرن۸) ۱۶.ملا فضل الله حروفی استرآبادی(قرن۸) ۱۷.سید عبدالعظیم مرعشی(قرن۹) ۱۸.شیخ العجم امیر پازواری(قرن۹) ۱۹.ابولفضل ابن شهردویر دیلمی(قرن۹) ۲۰.محمد تنجلی (نگارنده تفسیر مغنیسا قرن۹)
مسالک و ممالکˇ کتاب ˇدله اولیه قرن‌های اسلامی ˇگادِر دیلمان و تبرستون ِزوون جه گپ بَزه وانه. ابوعبدالله‌مقدسی گانه: «کومش و گرگانˇ زوون هِدی جه نزدیک هسته. ها بکار شونه و گانّه هاکن و هاده و اینان قشنگه، و تبرستونˇ زوون هم وشون جه نزدیکه ولی تبرستون ˇدله تندته گپ زنّه».[۹] اینان جه فقط تومبی بفهمیم که مسلمونا اولیه قرونˇ دله این زوون ره بِشناسینه ولی تومبی بعضی دیگه منابع جه بفهمیم که این زوون جه کتابت هم کاردنه. وقتی ساسانیونˇ حکومِت رِقِدبورده، تبرستونˇ دله مَله‌یی حکومتون بَموندِستنه که مازرونی جه نوشتنه و خوندِستنه.[۱۰]
- آثار از میان رفته[۱۱]
- مرزبون نومه که اسپهبد مرزبان بن رستم قرن چارومˇ دله وه ره بنویشته ولی اسا فقط ونه وَردِگاردسته‌ئون باقی بموندسته و ونه اصل دَنی‌یه.
- نیکی نومه مرزبان بن رستم اتا شعری ˇدیوان هم داشته که ابن اسفندیار شه کتاب ˇدله گانه «تبرستون ِنظم ِدستور» بی‌یه.
- باوند نومه اینتا کتاب شعر جه بی‌یه و میونهٔ قرون پنجم و شیشم بنویشته بی‌یه.
- شکره که خیام ِنوروزنومه ˇدله ونه نوم ره بَوِردنه.
- دَکلِسته آثار[۱۲]
قرون چاروم تا نهم هجری جه فقط بعضی آثاری بموندستنه که خله تَنِک‌تِرو دیگه کتابون ˇمیون دَرنه (قابوس نومه، ابن اسفندیار ِتبرستون ِتاریخ، اولیاءالله آملی ِرویان تاریخ و ظهیرالدین مرعشی ِتبرستون و رویان و مازرون تاریخ واری). این آثار ره صادق کیا و داوود منشی زاده و حبیب برجیان بررسی هاکردنه.
شیش‌تا دِ بیتی هم نظامی گنجویˇ خطی نسخه‌ئونˇ میون دَیینه که اسا «پاریس ملی کتابخانه» ˇدله دَرنه.[۱۳] و چارتا بیت هم عبدالقادر مراغی ِجامع الالحان دله بموندستنه.[۱۴] شیخ علی گیلانی ˇتاریخ مازندران (قرن یازهم دله)، مؤمن تنکابنی ِتحفة المؤمنین (قرن یازهم)، فرهنگ انجمن آرای ناصری، آنندراج فرهنگ و ... دله هم بعضی تَنِک-تِرو بنویشته‌ئون دَرنه. [۱۵]
این جدولˇ دله بتونّی بعضی تَنِک‌تِرو بنویشته‌ئون ره هارشین:[۱۶]
| شماره | اختصار | گپ‌کَر؛ موضوع | قایده | قرن | منبع | توضیحات |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | پیروجه | علی فیروزه ِخَوِری | ۱ بیت | ۴ | ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۱۳۷، ترجمه، ص ۸۷ | بهار؛ کیا، ۱۳۲۷؛ منشی زاده |
| ۲ | مسته | مسته‌مرد یا دیواره‌وز؛ دِتا قطعه | ۹ بیت | ۴ | ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۱۳۹، ترجمه، ص ۸۸ | کسروی؛ بهار؛ کیا، ۱۳۲۷؛ ادیب طوسی؛ منشی زاده |
| ۳ | کاووس | عنصرالمعالی کیکاووس، دِبیتی؛ جنگˇ دله بمردن خَوِری | ۲ بیت | ۵ | کیکاووس، بکوشش نفیسی؛ ترجمه، ص ۸۷ | کیا، ۱۳۲۷؛ ادیب طوسی، منشی زاده، عمادی، ۱۳۵۹ |
| ۴ | خورشید | اسپهبد خورشید ممطیر، دِبیتی اتا تاریخی حادثه ˇخَوری | ۲ بیت | ۶ | ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۱۰۸، ترجمه، ص ۶۱؛ اولیاءالله، بکوشش خلیلی، ص ۹۷؛ ظهیرالدین، بکوشش شایان، ص ۴۳ | کسروی؛ کیا، ۱۳۲۷؛ منشی زاده |
| ۵ | باربد | باربد جریر طبری؛ اتا بیت دِتا یابو خوری | ۱ بیت | ۶ | ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۱۱۳، ترجمه، ص ۶۵؛ اولیاءالله، بکوشش ستوده، ص ۱۳۴؛ ظهیرالدین، بکوشش دارن، ص ۶۵ | بهار؛ کیا، ۱۳۲۷؛ ادیب طوسی |
| ۶ | گرده | گرده بازو؛ دِبیتی شه غم ˇوسّه | ۲ بیت | ۶ | ابن اسفندیار، ج ۲، ص ۱۱۵؛ ظهیرالدین، بکوشش شایان، ص ۱۷۷ | کیا، ۱۳۲۷؛ منشی زاده |
| ۷ | ساری | ساری ِشاعرون؛ اتا بیت مُجیر ˇوسّه | ۱ بیت | ۶ | ابن اسفندیار، ج ۲، ص ۹۷ | کیا، ۱۳۲۷؛منشی زاده |
| ۸ | آمله | بعضی ساسانی افسانه‌ئون که آمُله زوون جه بائوته بَیینه | ۳ عبارت | ؟ | ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۷۰، ترجمه، ص ۲۴؛ ظهیرالدین، بکوشش دارن، ص ۲۷ | کیا، ۱۳۲۷ |
| ۹ | سام | ابواعمرو؛ سامˇ اژدهاکاشیˇ خوری | ۱ بیت | ۶؟ | ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۸۹، ترجمه، ص ۴۱ | بهار، اقبال، کیا، ۱۳۲۷؛ منشی زاده |
| ۱۰ | معینی | ابراهیم معینی؛ اتا دِبیتی که ونه ات بیت نیکی‌نومهˇ شِنه | ۲ بیت | ۶؟ | ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۱۳۷، ترجمه، ص ۸۶ | کیا، ۱۳۲۷؛ منشی زاده |
| ۱۱ | هجیم | قاضی هجیم؛ اتا ملمع شعر که فارسی و عربی و طبری ونهˇ دله قاطینه؛ حدود ۱۸ مصراع طبری خالص هستنه | ۳۲ بیت | ۶؟ | ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۱۳۴، ترجمه، ص ۸۳ | کیا، ۱۳۲۷؛ مؤید |
| ۱۲ | قطب | قطب رویانی؛ اتا سه‌بندی ترجیع‌بند | ۱۴ بیت | ۷ | ابن اسفندیار، ترجمه، ص ۲۶۰؛ اولیاءالله، بکوشش خلیلی، ص ۱۱۱؛ ظهیرالدین، بکوشش دارن، ص ۸۶ | کسروی؛ کیا، ۱۳۲۷، منشی زاده |
| ۱۳ | امیرعلی | امیر علی؛ مطلع مرثیه ترجیع بند | ۱ بیت | ۷ | اولیاءالله، بکوشش ستوده، ص ۱۶۶ | کیا، ۱۳۲۷ |
| ۱۴ | امیر افراسیاب | کیا افراسیاب چلاوی؛ دِتا دِ بیتی | ۴ بیت | ۸ | نسخه Supple. Pres. ۱۸۱۷ در کتابخانهٔ ملی پاریس، به نقل از قزوینی در «مسائل پاریسیه»، ص ۱۸۳-۱۸۱ | قزوینی، برجیان |
| ۱۵ | داوود | امیر داوود ِاتا دِبیتی | ۲ بیت | ۸ | نسخه Supple. Pres. ۱۸۱۷ در کتابخانهٔ ملی پاریس، به نقل از قزوینی در «مسائل پاریسیه»، ص ۱۸۳-۱۸۱ | قزوینی، برجیان |
| ۱۶ | حسن | حسن کیا؛ سه‌تا دِبیتی | ۶ بیت | ۸ | نسخه Supple. Pres. ۱۸۱۷ در کتابخانهٔ ملی پاریس، به نقل از قزوینی در «مسائل پاریسیه»، ص ۱۸۳-۱۸۱ | قزوینی، برجیان |
| ۱۷ | عظیم | میر سید عبدالعظیم؛ دِتا دِبیتی | ۴ بیت | ۹ | ظهیرالدین، بکوشش شایان، ص ۲۹۳-۲۹۲؛ کنزالاسرار، ج ۲، ص ۷۰ | کیا، ۱۳۲۷، منشی زاده |
| ۱۸ | ظهیر ۱ | طبری عبارات «تاریخ طبرستان و رویان و مازندران» دله | ۵ جمله | ۹ | ظهیرالدین، بکوشش دارن، ص ۲۳۵، ۳۷۶، ۴۱۳، ۴۳۹ | کیا، ۱۳۲۷ |
| ۱۹ | جامع | دِتا دِبیتی | ۴ بیت | ۹ | نسخه‌های خطی «جامع الالحان عبدالقادر مراغی، بنقل از صادقی، ۱۳۷۱ | صادقی، ۱۳۷۱ |
| ۲۰ | شیخ علی | ضرب‌المثلی تیمور ِحمله سَره | ۱ جمله | ۱۱ | ملا شیخ علی، ص ۵۶ | عمادی، ۱۳۶۲ |
| ۲۱ | اسفندیار | کلمات و ترکیبات «تاریخ طبرستان» دله | ۷ | ابن اسفندیار، جاهای مختلف | کیا، ۱۳۲۷ | |
| ۲۲ | اولیا | کلمات و ترکیبات «تاریخ رویان» دله | ۸ | اولیاءالله، جاهای مختلف | ||
| ۲۳ | ظهیر ۲ | کلمات و ترکیبات «تاریخ طبرستان و رویان و مازندران» دله | ۹ | ظهرالدین، جاهای مختلف | کیا، ۱۳۲۷ |
عربی جه وَردگاردنی‌ین[دچی‌ین]
اونچی که مازرونی ادبیات ره ایرانی زوونون ِادبیات جه سیوا و بتتر کانده چنتا وردِگاردِستهˇ کتاب قرآن و مقامات حریری جه هسته. روشی که این وَردِگاردِنی‌ین (= ترجمه) ˇدله استفاده بیّه کلمه-کلمه‌یی هسته که باعث وونه مازرونی زوونˇ قواعد رعایت نَواشِن.[۱۷]
- قرآن ِنسخه، اسکاتلند ˇگت ˇلُژ دله
اتا قرآن اسکاتلندˇ گتˇ لُژ دله کَته که اِلون ساتن وه ره بررسی هاکرده. وه سال ۱۹۶۳، شه بررسی په بائوته که این کتاب قرون دوازهم هجری یا هیژهم میلادی و گانه که این بنویشته‌ئون نا اسایی گیلکی ره موندِنّه نا مازرونی ره ولی مطمئناً کاسپینی زوونون جه هسته. ۱۷۰۰ کلمه‌یی که متن دله دره جه ۶۰۰ فقره محلی و باقی فارسی هستنه. الول ساتن ِمطالعه صامتها، صرف، نحو و واژه‌ئون ره در بر گیرنه.[۱۸]
- مقامات حریری
مقامات الحریریˇ وَردِگاردِسته تهرانˇ ملک ˇکتابخنهˇ دله دره و ۱۸۹ وَلگِ (= برگه) هسته. صادق کیا گانه این کتاب ره اوایل قرن هفتم بنویشتنه ولی فضل‌الله پاکزاد گانه قرن نهم و دهم هجری جه اون وَرته نتونده بائه.
- قرآن، سورتیجی ِخانواده دله
اتا وردگاردسته دیگه‌یی قرآن جه دره که سورتیجی ِخاندان وه ره ساری دله دارنه و اینتا ۲۵۰ وَلگِ دانّه. اینتا دله قرآن ِدومین نیمه درنه البته بجز آخرین سورهئون که پچوک-پچوکنه و حدوداً یک-سوم اصلی کتاب ره دربرگیرنه و اینتای ِزوون مقامات حریری ِزوون جه نزدیکه؛ بنابراین ونه قدمت قرون هفتم هجری جه ونه بَرِسه. اتا مثال این نمونه جه یارمی:
- «یا ایها النّاس اِتّقوا ربّکُم انّ زلزله السّاعه شییٌ عظیم» ای مردمون بترسین شما خیا را کی زمین‌لرز قیومتی جیش وزرک
- دِتا قرآن، مجلس کتابخنه دله
دِتا خطی نسخه قرآن جه مجلس ِکتابخنه دله دره: اتا شماره ۱۲۲۷۸ جه و ۳۱۸ ولگ جه که ونه نوم ره «تفسیر قرآن با ترجمه طبری جلد اول» و دیگری ره شماره ۱۷۹۸۲ جه ۳۸۸ ولگ جه «تفسیر قرآن از سورهٔ مریم تا آخر با ترجمهٔ فارسی و طبری کهن» ِنوم جه وینّی.
.PNG)
.PNG)
بخشی از طبری ادبیات ره گرگانی ˇگویش تشکیل دنه که کتابونی به سون محبت نامه، نوم نامه، جاودان نامه، محرم نامه، و لغت نومه ای به نوم لغت‌استرآبادی اینتا گویش جه بنویشته بئی‌یه که صادق کیا اینتا متونه سر جه گرگانی واژه نامه ره تهیه هاکرده.
- جاودان نامه:
سَبب چه بی که عیسی واتِی که با شِمِه هر چه واتِن به اشاره واتِن(طبری اَمروزی:سبب چه بی‌یه که عیسی باته که با شِما هر چه باتمِه به اشاره باتمه)
- نوم نامه:
واتِی که هَنِه کو تِنˇزمین سِرخ بو(طبری اَمروزی:باته که ونِه که تِنِ زمین سِرخ بوئه)
قرآن ِزیدی ترجمه[دچی‌ین]
اتا قرآن ِدِگاردسته که مریم ِسوره تا آخر جه فارسی و طبری ِهمراهی هسته شماره ۱۷۹۸۲ جه مجلس کتابخنه دله دره. شهاب‌الدین حسینی نجفی مرعشی ونه جلد ِپشت بنویشته: «اونچی مِن هارشیمه و بفهمستمه اینه: آیات ِحواشی تفسیری دره که ملتقط کشاف جه، بیضاوی، ناصر کبیر ِتفسیر، ثعلب ِتفسیر، سُدّی ِتفسیر. کسی که تفسیر ره بائوته که بَنویسِن «ملاحاجی پسر فقیه مازندرانی دیلمی» بی‌یه که زیدیون جه هسته. اونچی مه نظر رسنه تفسیر ره علامه بحاثه شیخ مجدالدین مازندرانی بنویشته که حدود سال ۷۰۰ بمرده. این نسخه دله مازرونی کلمات و بعضی زیدی اصطلاحات خله زیاده»[۱۹] اتا نمونه ونه کوثر ِسوره جه:
- «إنّا أعطَیناکَ الکَوثَرَ» اما ترا هادائیم یا محمد (ص) وهشتی خونی چشمه
- «فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانحَر» نماج بکن، تی خیا شکر بجار دنی بره، دیم هاقبله کن، قربان بکن
- «إنَّ شانِئَکَ هوَ الأَبتَرُ» که ترا بزا نوم بوسته اونه
قرن نوزدهم میلادی گادِر[دچی‌ین]
این آثاری که بالاته بنویشتونه، مازرونی هستنه ولی اَنده این زوون عَوِض بَیی‌یه، معاصر ِمازرویون ره حالی نَوانه و این زوون ِخصوصیات ره سِراغ نَدِنه. اولین آثاری که این زوون جه هَنتا دَره و اِما ره وَرائه، قرن نوزدهم میلادی شِنه. این آثار گانّه که دویست سال ِاخیر این زوون ِکُلی مشخصات خله تغییر نَکارده.
- نصاب
امیر تیمور قاجار ساروی که وه ره امیر مازندرانی گاتِنه، محمد شای قاجار ِدوره اتا کتاب ره «نصاب» نوم بنویشته. این کتاب دله ۸۵۳ کلمه ره مازرونی و فارسی جه گانه تا مخاطبون این دِتا زوون ره تونِن هِدی سَر جه یاد بَیرِن. این لغات ره صادق کیا سه‌تا نسخه سَر جه استخراج هاکرده و «طبری واژه‌نومه» (۱۳۲۷) دله بَنویشته.
- مستشرقون ِبنویشته‌ئون
آثار دیگه که مازرونی قرن نوزدهم جه دانّه ره بعضی مستشرقون بنویشتنه: الکساندر خوجکو (۱۸۴۲)، ایلیا برزین (۱۸۵۳)، گریگوری والریانویچ ملگنوف (۱۸۶۱٬۶۸)، برنهارد دارن (۱۸۶۲٬۷۵)، ژاک دمورگان (۱۹۰۴) این مستشرقون ِرَج دله قِرار گیرنه.
بعضی مازرونی وَردِگاردِسته‌ئون هم دَرنه که اینان ره هم مستشرقون بنویشتنه یا وشون توصیه هاکردنه که بنویشته بَوو:
- طوفان البکاء جه [۲۰]
- گلستان سعدی جه [۲۱]
- شیخ طبرسی جنگ ِخَوِری [۲۲]
- آمل و بارفروش ِاوضاع جه ۱۳۰۷ هجری قمری [۲۳]
- کنزالاسرار
این کتاب اتا دیوان هسته که ونه دله اتخله دِ بیتی «امیر پازواری» جه دَره. این کتاب ره «برنهارد دارن» و «محمد شفیع مازندرانی» سال ۶-۱۸۶۰ میلادی جمع هاکردنه و سن پطرزبورگ دله فارسی ِدِگاردِسته جه چاپ هاکردنه.[۲۴]
گرامر[دچی‌ین]
نیما یوشیج ِروجا دله مازرونی گرامر ره «SVO» بنویشتنه. یعنی فاعل، فعل، مفعول. اِسا دیگه خله کمته اونتی گپ بزه وونه، هسا مازرونی گپ بزوئن ره SOV جه اشناسنّه.
ضمیر[دچی‌ین]
زنان و مردان مازرونی جمله دله فرق ندارنه، یعنی «وه» که گانّه هم تونده مَردی بوئه، هم تونده زِنا بوئه.
مازرونی دله ضمیر سه حالت دارنه: فاعلی، مفعولی و ملکی:
| ضمیر | ۱ مفرد | ۲ مفرد | ۳ مفرد | ۱ جمع | ۲ جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| فاعلی، ساروی[۲۵] | men | te | ve | emâ | šemâ | vešun |
| مفعولی، ساروی | mere | tere | vere | emâre | šemâre | vešunre |
| ملکی، ساروی | me | te | vene | ame | šeme | vešune |
| فاعلی، کلاردشتی[۲۶] | men | to | un/on | amâ | šomâ | ušon |
| مفعولی، کلاردشتی | mene | tere | une/vere | amâre | šomâre | ušone |
| ملکی، کلاردشتی | me | te | une/ve | ame | šeme | ušone |
| فاعلی، شهمیرزادی[۲۷] | mo | to/tu | ü/o | h-ama | šamâ | ošan |
| مفعولی، شهمیرزادی | mor-o | tar-a/ter | ür-a | hamira | šamira | ošanra |
| ملکی، شهمیرزادی | me | to/te | e | hami | šami | ošene |
شناسه[دچی‌ین]
فارسی دله دِ جور شناسه دارمی: بگذشته و حال؛ ولی طبری دله سه جور هَسته: بگذشته، ساده حال و التزامی حال.[۲۸] (این نمونه‌ها شایی/قائمشهری جه هسته)
۱. بگذشته:
- بن ماضی ساده: -ba-pet = پخت
- بن ماضی استمراری: -pat = می‌پخت
| بگذشته | ۱ مفرد | ۲ مفرد | ۳ مفرد | ۱ جمع | ۲ جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| شناسه | eme | i | e | emi | eni | ene |
۲. ساده حال:
- بن مضارع اخباری: -paj = می‌پزد
| ساده حال | ۱ مفرد | ۲ مفرد | ۳ مفرد | ۱ جمع | ۲ جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| شناسه | embe | eni | ene | embi | enni | enne |
۳. التزامی حال :
- بن مضارع التزامی: -ba-pej = بپزد
| التزامی حال | ۱ مفرد | ۲ مفرد | ۳ مفرد | ۱ جمع | ۲ جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| شناسه | em | i | e | im | in | en |
فعل[دچی‌ین]
بَییتِن ِفعل(baiten = گرفتن) ره شایی/قائمشهری لهجه دله اینتی صرف کانّه.
منفی هاکردن وسه این فعل زمون‌های: ساده بگذشته ، کامل بگذشته ، التزامی بگذشته ، التزامی کامل بگذشته و التزامی حال دله n ونه فعل ِابتدا b جایگزین بَوو. زمون‌های: استمراری بگذشته و ساده حال دله na ونه g جایگزین بَوو همینسه زمون‌های: ساده بگذشته و استمراری بگذشته دله نفی اتی هسته. همینجور دِتا زمون» دَر انجام وانه بگذشته و حال منفی ندارنه.
| زمون/شخص | ۱ مفرد | ۲ مفرد | ۳ مفرد | ۱ جمع | ۲ جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ساده بگذشته | baiteme | baiti | baite | baitemi | baiteni | baitene |
| کامل بگذشته | bait-bime | bait-bi | bait-bie | bait-bimi | bait-bini | bait-bine |
| التزامی بگذشته | bait-buem | bait-bui | bait-bue | bait-buim | bait-buin | bait-buen |
| کامل ِالتزامی بگذشته | bait-bi-bum | bait-bi-bui | bait-bi-bu | bait-bi-buim | bait-bi-buin | bait-bi-buen |
| استمراری بگذشته | giteme | giti | gite | gitemi | giteni | gitene |
| انجام دَرگَنّه بگذشته | daime-giteme | daii-giti | daie-gite | daimi-gitemi | daini-giteni | daine-gitene |
| ساده/آینده حال | girembe | girni | girne | girembi | girenni | girenne |
| انجام دَرگَنّه انجام | darme-girembe | dari-girni | dare-girne | darmi-girembi | darni-girenni | darne-girenne |
| التزامی حال | bairem | bairi | baire | bairim | bairin | bairen |
نقلی بگذشته[دچی‌ین]
بعضی محققون گانه مازرونی دله «نَقلی بگذشته» ندارمی و گِنِش‌کَرون ساده بگذشته جه ونه بَدِل استفاده کانّه ولی بعضی دیگه گانّه که نقلی بگذشته این زوون دله دِتا شیوه جه بساته وانه اتجور اولیه و قید تکیه‌ی جا فقط وِنه کومِک بَییتِن.[۲۹] (اینان بابلکنار لهجه جا هستنه)
- اگه «اولیه تکیه» «فعلی پیشوند» سَر کَب‌بائه، ساده‌بگذشته اِنه.
| او آن کار را کرد | vә unta kar-rә ‘hæ-kәrdә |
| بچه خوابید | væčә ‘ba-xәtә |
| ناهار خوردم | čašt ‘bæ-xәrdәmә |
| من چشمم را بستم | mәn šә čәš-(r)ә ‘dæ-vәssәmә |
| دخترم برنج را باد داد (خاکش را جدا کرد) | mә kija/dәtәr dunә-rә ‘hә-patә |
- اگه :اولیه تکیه» «فعل اولین هجا» سَر بِئه، «نقلی بگذشته» وانه.
| او آن کار را کرده‌است | ve unta kar-(r)ә ha-‘kәrdә |
| بچه خوابیده‌است (اکنون در خواب است) | væčә ba-‘xәtә |
| ناها خورده‌ام | čašt bæ-‘xәrdәmә |
| من چشمم را بسته‌ام | mәn šә čәš-(r)ә dæ-‘vәssәmә |
| دخترم برنج را باد داده‌است | mә kija/dәtәr dunә-rә hә-‘patә |
لهجه‌ئون[دچی‌ین]
کارشناسون گانّه که مازرونی زوون دِوازده‌تا لهجه دانّه:[۳۰]
- کتولی: کوهستانی مناطق شاهوار ِشمال، کتول، پیچک مله، محمود آباد، فاضل آباد و استرآباد ِقدیمی‌مَله‌ئون.
- کردکویی: شرقی هزارجریب، شاکوه زیارت، بالاجاده، رادکان، شرقی گز و غربی گز و گرگان ِزنگی مَله و چاردنگه و گلوگاه.
- اَشرِفی (بهشهری): هزارجریب چاردنگه (سورتی تا کیاسر) و جلگه‌یی مََله‌ئون گلوگاه تا شاه کلیه و قره‌طغان تا نکارود ِدرکا.
- ساروی: چاردنگه (کیاسر تا دِدنگه کوهون)، میون دِرود و تجن رود تا جویبار.
- سوادکوهی: سوادکوه و شاهی و کیاکلا تا جویبار و بیشه‌سر.
- بابلی: چلاو تا بندپی، امامزاده حسن و آلاشت ِغربی‌وَر و جلگلهای نواحی میون فریدونکنار، بابلسر، بهنمیر، کیاکلا تا کوهی روستائون کهنه خط، گنج افروز و بابل کنار.
- آملی: بندپی تا چلاو، لاریجانات، نمارستاق و کلارستاق آمل تا امامزاده هاشم حوالی و جلگهئون هراز، دشت سر و محمود آباد دِ وَر،جاده آمل چمستانِ جلگهئون، آمل و نور میون.
- نوری و نوشهری: بیرون بشم، کجور، محال ثلاث و سرخ رود تا چالوس ِدرکا.
- چالوسی و شرقی شهسواری: کلارباستانی، بعضی روستائون بیرون بشم ولنگا سون و جلگه‌ای نواحی آب چالوس و عباس آباد و نشتارود میون.
- مرکزی شهسواری: دوهزار و سه‌هزاری و خرم‌آبادی و گلیجانی و چالکش (آب نشتا تا آب شیرودِ جلگهئون میون)
- فیروزکوهی: فیروزکوه، دماوند تا رودهن و بومهن
- قصرانی: اوشان، فشم، میگون، لالان، شمشک، گاجره و توچال تا جاجرود ِدرکای غربی‌وَر
- الیکایی : شامل ایل الیکایی گرمسار روستای فروان آرادان جه تا روستای حصاربن فیروزکوه
مازرونی و دیگه زوونون فرق[دچی‌ین]
این بخش دله مازرونی و بعضی دیگه زوونون ره جدول دله مقایسه کامبی. اگه خانّی اینطی جدول‌ها جه ویشته دونین و زوون‌های ویشتری ره هارشین، اینجه ره بَوینین:
این جدول دله فقط فارسی، کوردی، گیلکی و انگلیسی ره بیاردمی و مازرونی جه مقایسه هاکِردمی. این جدول دله فارسی و مازرونی ِونگ‌نویس‌بَیی عبارتون هم دَرنه که راحت بخوندِستن وسّه دَرنه و اینتا ره بی‌یشتمی که هرکی این زوون‌ها جه آشنا نی‌یه، راحت بائه.
| مازرونی | مازرونی ِوَنگ‌نویس‌بَیی | گیلکی | انگلیسی | فارسی | فارسی ِونگ‌نویس‌بَیی | کوردی |
|---|---|---|---|---|---|---|
| دیم | dim | dim | face | روی/چهره | ruy/čehreh | rû |
| وچه | vače | zäy | baby/kid | کودک/بچه | kudæk/bæčé | minall |
| پییر/پـِر | piyer/per | pier | father | پدر | pedær | bawk |
| شی پییر | ši piyer | mərdə per | father of the husband | پدرشوهر | pedær šohar | xezûr |
| کیجا | kijâ | kor/kiĵä/kilka/läku | girl | دختر | doxtær | Keç |
| ریکا | rikâ | rey/rikä/ri | boy | پسر | pesær | Kur |
| کرگ | kerk | kerk/murgh | hen | مرغ خانگی | morgh khanegi | Mirîşk |
| گو | guw | gäb | cow | گاو | gāv | ga |
| ملیجه | melije | pitär | ant | مورچه | murčé | Morcela |
| کنگلی/زِزِم/ماز | kangeli/zezem/maz | siftäl=garzak | bee | زنبور | zanbur | Mêşhingiv |
| بامِشی | bâmeši | piča/piche | cat/pussy cat | گربه/پیشی | gorbe/piši | Pisîk |
| میچکا/میشکا | mičkâ | malĵå, čičini | sparrow | گنجشک | gonješk | Çivîka malan |
| زمون/گادِر | zemun/geder | zəmat | time | زمان | zaman | dem |
| اساره | esâre | roĵä/kiĵi/setarə | star | ستاره | setare | Stêr |
| نسوم/سایه | nesum/sâyne | nesä/saye | shadow | سایه | saye | sî |
| جور | jur | buĵor / jor | up | بالا | bāla | jor |
| گت | gat | pilə=pila | great | بزرگ | bozorg | gewre |
| ونه | vene | vastån | appetite or desire | اشتها/میل | ešteha/meyl | bij |
| بَشِندی‌یِن | bašendiyen | šondån/fotan | pouring of liquids | ریختن مایعات | rixtan e mayeāt | rêtin |
گیلکی[دچی‌ین]
هیچ‌کامین از کتابونی که خارِ منبع بائن یا معتبر سایتون، هنتا گیلکی و مازرونی ِفرق وسّه تحقیق کاملی بجا نیاردنه. بعضی ادعا کانّه که این دِتا لهجه اتا زوون‌شنه و وشون تفاوت اتنده هم نی‌یه که وشون ره مستقل دونیم ولی این منطقه‌ی گت‌ترون، که فهم‌متقابل ره شه ملاک و معیار گیرنه، گانّه مازرونی و گیلکی سیوا زوون هستنه و اتی مشترک تاریخچه دارنه.[۳۱]
ویشته بخوندین[دچی‌ین]
بریم چرخ‌هاییتن[دچی‌ین]
بن‌بنویشت[دچی‌ین]
- ↑ DIMLĪ in Encyclopædia Iranica = Linguistic position of Dimlī. After their migration in the Middle Ages, for almost a millennium the Dimlīs had no direct contact with their closest linguistic relatives. Nevertheless, their language has preserved numerous isoglosses with the dialects of the southern Caspian region, and its place in the Caspian dialect group of Northwest Iranian is clear. The Caspian dialects comprise Ṭālešī, Harzan(d)ī, Gūrānī, Gīlakī, Tabari, and some dialects in Tātī-speaking areas and in the area around Semnān. Historically the Caspian dialects belong to the “Northwest Iranian group of languages” and are related to Parthian (see Windfuhr). The isoglosses are of historical phonetic, morphological, and lexical order, Garnik Asatrian
- ↑ in Variations of the language of "Pahalvi" are still spoken among Iranians.The Kurds of Iran as well as many Kurds of Turkey and Iraq speak variations of Pahlavi. Turks cannot understand Kurdish and require interpreters to communicate with Kurds who speak Sorani and/or Kurmanjii (variations of Pahalvi amongst Kurds). The people of northern Iran speak variations of Pahalvi as well - Mazandarani and Gilani for example. Baluchi in southeast Iran also has Pahlavi elements (e.g. Ahsen "Iron" or "Eisen" in English and Ahsan in Pahlavi - "Ahsen" is not "Iron" in Turkish), By Dr. Kaveh Farrokh
- ↑ تبری متون، حبیب برجیان، نشر: آیینه میراث، ص=308
- ↑ تبری متون، حبیب برجیان، نشر: آیینه میراث، ص=308
- ↑ تبری متون، حبیب برجیان، نشر: آیینه میراث، ص=312
- ↑ تبری متون، حبیب برجیان، نشر: آیینه میراث، ص=313
- ↑ تبری متون، حبیب برجیان، نشر: آیینه میراث، ص=314
- ↑ تبری متون، حبیب برجیان، نشر: آیینه میراث، ص=316-7
- ↑ احسن التّقاسیم فی معرفة الاقالیم، ص ۳۶۸
- ↑ واژه‌نامهٔ طبری، صادق کیا، تهران دانشگائ انتشارات، سال 1327، ص 10
- ↑ کیا، همان، سال 1327
- ↑ متون طبری، حبیب برجیان، فصلنامه آئینه میراث، ضمیمه شماره 15، سال 1388، ص 13
- ↑ افشار، ۱۳۸۳
- ↑ صادقی، ۱۳۷۳
- ↑ کیا، ۱۳۲۶؛ عمادی، ۱۳۶۲؛ صمدی، ۱۳۷۲؛ قاسمی، ۱۳۸۳
- ↑ برجیان، همان، ص 51
- ↑ برجیان، همان، ص 14
- ↑ Elwell-Sutton, L. P. , "An eighteenth century (?) caspian dialect," Tehran (Univ. series no. 843), 1342/1963, pp. 110-140
- ↑ برجیان، همان، ص 105
- ↑ برزین ۱۸۵۳، ج۲، ص ۷۲-۷۹
- ↑ دارن ۱۸۶۰٬۶۶، ج۲، ص ۱-۱۲۲
- ↑ دارن ۱۸۶۵
- ↑ مورگان ۱۹۰۴، ص ۲۴۸-۷۶۰
- ↑ برجیان، همان، ص 16
- ↑ گویش ساری (مازندرانی)، گیتی شکری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، سال 1374، ص 75
- ↑ گویش کلاردشت (رودبارک)، ایران کلباسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، سال 1376، ص 44
- ↑ راهنمای زبانهای ایرانی، رودریگر اشمیت، انتشارات ققنوس، سال 1388، جلد دوم، ص 504
- ↑ اشمیت، همان، ص 503
- ↑ نقش نحوی تکیهٔ اول در گویش مازندرانی، فردوس آقاگل‌زاده، مجله گویش شناسی، دوره چارم، شماره اول و دوم، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، سال 1386، ص 33
- ↑ نصری اشرافی، جهانگیر. واژه نامه بزرگ تبری. به کوشش حسین صمدی و سید کاظم مداح و کریم الله قائمی و علی اصغر یوسفی نیا و محمود داوودی درزی و محمد حسن شکوری و عسکری آقاجانیان میری و ابوالحسن واعظی و ناصر یداللهی و جمشید قائمی و فرهاد صابر و ناعمه پازوکی. تهران: اندیشه پرداز و خانه سبز، شابلون:FormattingErrorشابلون:FormattingErrorشابلون:FormattingErrorشابلون:FormattingError. صفحه شابلون:FormattingErrorشابلون:FormattingError جلد اول. شابک [[ویژه:منابع کتاب/٠-5-٩١١٣١-٩٦٤|شابلون:FormattingError-۵-شابلون:FormattingErrorشابلون:FormattingErrorشابلون:FormattingErrorشابلون:FormattingErrorشابلون:FormattingError-شابلون:FormattingErrorشابلون:FormattingErrorشابلون:FormattingError]].
- ↑ Shahrzad Mahootian. Language contact and multilingualism in Iran. آکسفوردِ انتشارات، 2018.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||