ارمنیون نسل‌کوشی: نسخه‌ئون ِفرق

ویکی‌پدیا، آزادِ دانشنومه، جه
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
بدون خلاصۀ ویرایش
گوسترش
بند ۱: بند ۱:
انتا نوشتار م م به علت حجم زاد برگردون بونه لوطفن تا برگردون بوه وه ره حذف ننن.اگر س وقت دارنه برگردن هنه خله سپاسگوزار هسسم.
اینتا نوشتار کم کم به علت حجم زیاد برگردون بونه.اگر کسی وقت دارنه برگردون هکنه خله سپاسگوزار هسسمی.


{{دیگر کاربردها|AG}}
{{دیگر کاربردها|AG}}
بند ۶: بند ۶:
| image = Marcharmenians.jpg
| image = Marcharmenians.jpg
| image_size = 320px
| image_size = 320px
| caption = شهروندان غیرنظامیان ارمنی، در حال انتقال توسط سربازان عثمانی، از [[هارپوت]] (که ارمنی‌ها خارپرت می‌نامند, [[قضاء]] [[ولایت معمور عزیز]]), به زندانی در نزدیکی مزیره (اکنون [[الازیغ]]), آوریل ۱۹۱۵
| caption = شهروندون غیرنظامیون ارمنی، در حال جابجا بیَن بوسیله سربازون عثمانی(ترکون)، از [[هارپوت]] (که ارمنی‌ها خارپرت گننه, [[قضاء]] [[ولایت معمور عزیز]]), به زندونی در نزدیکیی مزیره (الان [[الازیغ]]), آوریل ۱۹۱۵
| location = {{flag|Ottoman Empire}}
| location = {{flag|Ottoman Empire}}
| target =جمعیت [[ارمنیان]]
| target =جمعیت [[ارمنیون]]
| date = [[۱۹۱۵ (میلادی)|۱۹۱۵]]–[[۱۹۲۳ (میلادی)|۱۹۲۳]]
| date = [[۱۹۱۵ (میلادی)|۱۹۱۵]]–[[۱۹۲۳ (میلادی)|۱۹۲۳]]
| type = [[نفی بلد]], [[کشتار جمعی]]
| type = [[نفی بلد]], [[جمعی کشتار]]
| fatalities = ۶۰۰٬۰۰۰ - ۱٬۸۰۰٬۰۰۰<ref name="Auron2000">{{cite book|author=Yair Auron|title=The banality of indifference: Zionism & the Armenian genocide|url=http://books.google.com/books?id=nnUR4hSTb8gC&pg=PA44|accessdate=26 February 2012|year=2000|publisher=Transaction Publishers|isbn=978-0-7658-0881-3|page=44}}</ref><ref name="Forsythe2009">{{cite book|author=David P. Forsythe|title=Encyclopedia of human rights|url=http://books.google.com/books?id=1QbX90fmCVUC&pg=PA98|accessdate=26 February 2012|date=11 August 2009|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-533402-9|page=98}}</ref><ref name="ChalkJonassohn1990">{{cite book|author1=Frank Robert Chalk|author2=Kurt Jonassohn|author3=Institut montréalais des études sur le génocide|title=The history and sociology of genocide: analyses and case studies|url=http://books.google.com/books?id=UgzAi1DD75wC&pg=PA270|accessdate=26 February 2012|date=10 September 1990|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-04446-1|pages=270–}}</ref>
| fatalities = ۶۰۰٬۰۰۰ - ۱٬۸۰۰٬۰۰۰<ref name="Auron2000">{{cite book|author=Yair Auron|title=The banality of indifference: Zionism & the Armenian genocide|url=http://books.google.com/books?id=nnUR4hSTb8gC&pg=PA44|accessdate=26 February 2012|year=2000|publisher=Transaction Publishers|isbn=978-0-7658-0881-3|page=44}}</ref><ref name="Forsythe2009">{{cite book|author=David P. Forsythe|title=Encyclopedia of human rights|url=http://books.google.com/books?id=1QbX90fmCVUC&pg=PA98|accessdate=26 February 2012|date=11 August 2009|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-533402-9|page=98}}</ref><ref name="ChalkJonassohn1990">{{cite book|author1=Frank Robert Chalk|author2=Kurt Jonassohn|author3=Institut montréalais des études sur le génocide|title=The history and sociology of genocide: analyses and case studies|url=http://books.google.com/books?id=UgzAi1DD75wC&pg=PA270|accessdate=26 February 2012|date=10 September 1990|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-04446-1|pages=270–}}</ref>
| perps = حکومتِ [[ترکان جوان]] /[[ترکیه]] تحت ِ ریاست ِ [[مصطفی کمال آتاترک|مصطفی کمال پاشا]]
| perps = [[جوان ترکون ]]حوکومتِ /[[ترکیه]] زیر ِ ریاست ِ [[مصطفی کمال آتاترک|مصطفی کمال پاشا]]
}}
}}


'''نسل‌کشی ارامنه''' (به [[زبان ارمنی|ارمنی]]:Հայոց Ցեղասպանություն، به [[زبان ترکی استانبولی|ترکی استانبولی]]:Ermeni Kırımı) که گاهی با عناوین دیگری چون '''هولوکاست ارامنه'''،<ref>{{یادکرد وب |عنوان=The Armenian holocaust|ناشر=Armenian Heritage Press|نشانی=http://books.google.com/books?id=c0RyAAAAMAAJ&q=armenian+Holocaust&dq=armenian+Holocaust&hl=en&ei=aPAyTMm-F8ujsQbegp3OBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCUQ6AEwAA|نویسنده=Richard G. Hovannisian|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref> '''کشتار ارامنه'''<ref name="Britannica">{{یادکرد وب |عنوان=Armenian massacres|ناشر=Britannica Encyclopedia|نشانی=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35323/Armenian-massacres#bps-footer-bottom|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref> و نیز توسط خود [[مردم ارمنی|ارمنی‌ها]] با عنوان '''جنایت بزرگ''' (به [[زبان ارمنی|ارمنی]]:Մեծ Եղեռն) شناخته می‌شود، به نابودی عمدی و از پیش برنامه‌ریزی شده ([[نسل‌کشی]]) جمعیت [[مردم ارمنی|ارمنی]] ساکن سرزمین‌های تحت کنترل [[امپراتوری عثمانی]] در خلال و درست پس از [[جنگ جهانی اول]] ([[۱۹۱۵ (میلادی)|۱۹۱۵]] تا [[۱۹۱۷ (میلادی)|۱۹۱۷]] میلادی) توسط دولتمردان عثمانی و رهبران قیام [[ترکان جوان]] اطلاق می‌شود.<ref name="genocide">{{یادکرد وب |عنوان=United Nations Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities, July 2, 1985|ناشر=United Nations Economic and Social Council|نشانی=http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.169/current_category.6/affirmation_detail.html|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref><ref name="Taner Akçam">{{یادکرد وب |عنوان='''A Shameful Act''':The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility|نویسنده=Taner Akçam|ناشر=Henry Holt and Co.|سال=۲۰۰۷|نشانی=http://books.google.com/books?id=c2IMNxvoyUkC&dq=armenian+genocide&hl=en&ei=NCAzTPO2M8OBlAff352-Cw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CCoQ6AEwAQ|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref><ref name="Riggs">{{یادکرد وب |عنوان=Days of tragedy in Armenia: personal experiences in Harpoot, 1915-1917|نویسنده=Henry H. Riggs|نشانی=http://books.google.com/books?id=2d2eSGCwrZYC&pg=PR6&dq=armenian+genocide+1917&hl=en&ei=RkUzTLLPGd2psQaayOXNBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&ved=0CEIQ6AEwBg#v=onepage&q=armenian%20genocide%201917&f=false|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref> عملیات در قالب کشتارهای دسته‌جمعی و نیز [[تبعید|تبعیدهای]] اجباری در شرایطی که موجبات مرگ تبعیدشدگان را فراهم آورد، انجام می‌پذیرفت.<ref name="Riggs"/> امروزه تعداد کل قربانیان نسل‌کشی ارامنه به طور عام بین یک تا یک و نیم میلیون نفر برآورد شده‌است.<ref>{{یادکرد|کتاب=Dictionary of Genocide|ناشر=Greenwood Publishing Group|سال= ۲۰۰۸|شابک= ISBN 0-313-34642-9|نویسنده=Totten, Samuel, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.)|زبان=en|صفحه= ص ۱۹}}</ref><ref>{{یادکرد|کتاب=Intolerance: A General Survey|نویسندگان سایر بخش‌ها=Arnold Bennett|سال=۱۹۹۴|شابک=ISBN 0-7735-1187-3|نویسنده=Noël, Lise|زبان=en|صفحه=ص ۱۰۱}}</ref><ref>{{یادکرد|کتاب=Encyclopedia of Race, Ethnicity, and Society|شهر=Los Angeles|سال=۲۰۰۸|ناشر=SAGE Publications|نویسنده=Schaefer, T (ed.)|زبان=en|صفحه=ص ۹۰}}</ref><ref>{{یادکرد|کتاب=The criminal law of genocide: international, comparative and contextual aspects|شهر=|سال=۲۰۰۷|ناشر=|نویسنده=Ralph J. Henham, Paul Behrens|زبان=en|صفحه=ص ۱۷}}</ref><ref>{{یادکرد|کتاب=Politics and Demography: Armenians, Turks, and Kurds in the Ottoman Empire|شهر=Cambridge, Massachusetts|سال=۱۹۹۱|ناشر=Zoryan Institute|نویسنده=See Levon Marashlian|زبان=}}</ref> در طی این دوران دیگر گروه‌های قومی منطقه، از جمله [[نسل‌کشی آشوریان|آشوریان]] و [[نسل‌کشی یونانیان|یونانیان]]، نیز به طریقی مشابه مورد حملهٔ ترکان عثمانی قرار گرفتند به گونه‌ای که برخی از محققان این رویدادها را نیز بخشی از همان سیاست نابودسازی قومی دولت‌مردان ترک دانسته‌اند.<ref name="genocide scholars">{{یادکرد وب |عنوان=Resolution on genocides committed by the Ottoman Empire|ناشر=the International Association of Genocide Scholars|نشانی=http://www.genocidescholars.org/images/Resolution_on_genocides_committed_by_the_Ottoman_Empire.pdf|قالب=PDF|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref><ref name="David Gaunt">{{یادکرد وب |عنوان=Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-christian Relations in Eastern Anatolia During World War I|نویسنده=David Gaunt|نشانی=http://books.google.se/books?id=4mug9LrpLKcC&printsec=frontcover&dq=Massacres,+Resistance,+Protectors&cd=1#v=onepage&q&f=false|قالب=|زبان=en|تاریخ بازدید=۷ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref><ref>{{یادکرد وب |عنوان=Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies – introduction|نویسنده=Schaller, Dominik J. and Zimmerer, Jürgen|نشانی=http://www.informaworld.com/smpp/content~db=all?content=10.1080/14623520801950820|ناشر=Journal of Genocide Research|سال=۲۰۰۸|صفحه=جلد ۱۰، شماره ۱ ٬صص ۱۴-۷|زبان=en|تاریخ بازدید=۷ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref> امروزه این رویداد به طور گسترده به عنوان یکی از اولین نسل‌کشی‌های قرن بیستم شناخته می‌شود.<ref name="24.04.1998">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.153/current_category.7/affirmation_detail.html Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution, April 24, 1998].</ref>
'''نسل‌کشی ارامنه''' (به [[زبان ارمنی|ارمنی]]:Հայոց Ցեղասպանություն، که گاهی با عناوین دیگری چون '''هولوکاست ارامنه'''،<ref>{{یادکرد وب |عنوان=The Armenian holocaust|ناشر=Armenian Heritage Press|نشانی=http://books.google.com/books?id=c0RyAAAAMAAJ&q=armenian+Holocaust&dq=armenian+Holocaust&hl=en&ei=aPAyTMm-F8ujsQbegp3OBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCUQ6AEwAA|نویسنده=Richard G. Hovannisian|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref> '''کشتار ارامنه'''<ref name="Britannica">{{یادکرد وب |عنوان=Armenian massacres|ناشر=Britannica Encyclopedia|نشانی=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35323/Armenian-massacres#bps-footer-bottom|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref> و نیز توسط خود [[مردم ارمنی|ارمنی‌ها]] با عنوان '''گت جنایت ''' (به [[زبان ارمنی|ارمنی]]:Մեծ Եղեռն) بشناسسه بونه، به نابودی عمدی و از پیش برنامه‌ریزی بئی ([[نسل‌کشی]]) جمعیت [[مردم ارمنی|ارمنی]] ساکن سرزمینای زیر کونترول [[امپراتوری عثمانی]] در خلال و درس پس از [[جنگ جهانی اول]] ([[۱۹۱۵ (میلادی)|۱۹۱۵]] تا [[۱۹۱۷ (میلادی)|۱۹۱۷]] میلادی) توسط دولتمردون تورک عثمانی و رهبران قیام [[ترکان جوان]] اطلاق بونه.<ref name="genocide">{{یادکرد وب |عنوان=United Nations Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities, July 2, 1985|ناشر=United Nations Economic and Social Council|نشانی=http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.169/current_category.6/affirmation_detail.html|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref><ref name="Taner Akçam">{{یادکرد وب |عنوان='''A Shameful Act''':The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility|نویسنده=Taner Akçam|ناشر=Henry Holt and Co.|سال=۲۰۰۷|نشانی=http://books.google.com/books?id=c2IMNxvoyUkC&dq=armenian+genocide&hl=en&ei=NCAzTPO2M8OBlAff352-Cw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CCoQ6AEwAQ|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref><ref name="Riggs">{{یادکرد وب |عنوان=Days of tragedy in Armenia: personal experiences in Harpoot, 1915-1917|نویسنده=Henry H. Riggs|نشانی=http://books.google.com/books?id=2d2eSGCwrZYC&pg=PR6&dq=armenian+genocide+1917&hl=en&ei=RkUzTLLPGd2psQaayOXNBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&ved=0CEIQ6AEwBg#v=onepage&q=armenian%20genocide%201917&f=false|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref> عملیات در قالب کشتارای دسته‌جمعی و نیز [[تبعید|تبعیدهای]] اجباری در شرایطی که موجبات مرگ تبعیدشدگان ره فراهم بیارده، انجوم گیته.<ref name="Riggs"/> امروزه تعداد کل قربانیون نسل‌کشی ارامنه به طور عام بین اتتا تا اتتاو نیم میلیون نفر برآورد بئیه.<ref>{{یادکرد|کتاب=Dictionary of Genocide|ناشر=Greenwood Publishing Group|سال= ۲۰۰۸|شابک= ISBN 0-313-34642-9|نویسنده=Totten, Samuel, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.)|زبان=en|صفحه= ص ۱۹}}</ref><ref>{{یادکرد|کتاب=Intolerance: A General Survey|نویسندگان سایر بخش‌ها=Arnold Bennett|سال=۱۹۹۴|شابک=ISBN 0-7735-1187-3|نویسنده=Noël, Lise|زبان=en|صفحه=ص ۱۰۱}}</ref><ref>{{یادکرد|کتاب=Encyclopedia of Race, Ethnicity, and Society|شهر=Los Angeles|سال=۲۰۰۸|ناشر=SAGE Publications|نویسنده=Schaefer, T (ed.)|زبان=en|صفحه=ص ۹۰}}</ref><ref>{{یادکرد|کتاب=The criminal law of genocide: international, comparative and contextual aspects|شهر=|سال=۲۰۰۷|ناشر=|نویسنده=Ralph J. Henham, Paul Behrens|زبان=en|صفحه=ص ۱۷}}</ref><ref>{{یادکرد|کتاب=Politics and Demography: Armenians, Turks, and Kurds in the Ottoman Empire|شهر=Cambridge, Massachusetts|سال=۱۹۹۱|ناشر=Zoryan Institute|نویسنده=See Levon Marashlian|زبان=}}</ref> در طی اینتا دوران گروه‌های دیگر قومی منطقه، از جمله [[نسل‌کشی آشوریون|آشوریون]] و [[نسل‌کشی یونانیون|یونانیون]]، نیز به طریقی مشابه مورد حملهٔ ترکان عثمانی قرار بئیتنه به گونه‌ای که برخی از محققون اینتا رویدادا ره نیز بخشی از همون سیاست نابودسازی قومی دولت‌مردون ترک دونستنه‌.<ref name="genocide scholars">{{یادکرد وب |عنوان=Resolution on genocides committed by the Ottoman Empire|ناشر=the International Association of Genocide Scholars|نشانی=http://www.genocidescholars.org/images/Resolution_on_genocides_committed_by_the_Ottoman_Empire.pdf|قالب=PDF|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref><ref name="David Gaunt">{{یادکرد وب |عنوان=Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-christian Relations in Eastern Anatolia During World War I|نویسنده=David Gaunt|نشانی=http://books.google.se/books?id=4mug9LrpLKcC&printsec=frontcover&dq=Massacres,+Resistance,+Protectors&cd=1#v=onepage&q&f=false|قالب=|زبان=en|تاریخ بازدید=۷ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref><ref>{{یادکرد وب |عنوان=Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies – introduction|نویسنده=Schaller, Dominik J. and Zimmerer, Jürgen|نشانی=http://www.informaworld.com/smpp/content~db=all?content=10.1080/14623520801950820|ناشر=Journal of Genocide Research|سال=۲۰۰۸|صفحه=جلد ۱۰، شماره ۱ ٬صص ۱۴-۷|زبان=en|تاریخ بازدید=۷ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref> امروزه این رویداد به طور گسترده به عنوان یکی از اولین نسل‌کشی‌های قرن بیستم شناخته می‌شود.<ref name="24.04.1998">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.153/current_category.7/affirmation_detail.html Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution, April 24, 1998].</ref>


علاوه بر دستگیری و اعدام ارامنه، جمعیت بسیار زیادی از مردان، زنان و کودکان ارمنی از خانه و کاشانه خود تبعید، بدون هیچ دسترسی به آب
علاوه بر دسگیری و دار بزوئن ارامنه، جمعیت بسیار زیادی از مردنون، زنانون و کچیک وچون ارمنی از شه خنه و کاشونه تبعید، بدون هیچ دسترسی به او
و غذا به قصد مرگ وادار به راهپیمایی در مسیرهای طولانی و بیابانی شدند. تجاوز و آزار و اذیت جنسی قربانیان توسظ نیروهای متخاصم در طول تبعید به دفعات گزارش شده‌است.<ref name='rain'/>
و غذا به قصد مرگ وادار به راهپیمایی در مسیرهای طولانی و بیابونی بئینه. تجاوز و آزار و اذیت جنسی قربانیان توسظ نیروهای متخاصم در طول تبعید به دفعات گزارش بئیه.<ref name='rain'/>


پژوهش‌های بسیار زیادی درباره نسل‌کشی ارامنه انجام شده و می‌شود.<ref name="nazi">Rummel R. J. «''The Holocaust in Comparative and Historical Perspective''». The Journal of Social Issues. Volume 3, no.2. [[April ۱]], [[۱۹۹۸]]. Retrieved [[April ۳۰]], [[۲۰۰۷]].</ref> که قریب به اکثریت آنها وقوع چنین نسل کشی را واقعی و انکارناپذیر می‌دانند. امروزه کشور [[ارمنستان]] خواهان به رسمیت شناختن این نسل کشی است اما دولت ترکیه علی‌رغم عدم انکار وقوع چنین واقعه‌ای از پذیرفتن این واقعه با عنوان «نسل کشی» خود داری کرده و وجود سیاست سیستماتیک برای نابودی ارامنه را قبول ندارد. ترکیه معتقد است که در آن سالها علاوه بر ارمنی‌ها ترکهای بی دفاع نیز قربانی آشفتگی‌ها شده‌اند.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6045182.stm BBC News - Q&A: Armenian genocide dispute<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref>
اتتا خله پژوهشا درباره نسل‌کوشی ارامنه انجام بئیه و بونه.<ref name="nazi">Rummel R. J. «''The Holocaust in Comparative and Historical Perspective''». The Journal of Social Issues. Volume 3, no.2. [[April ۱]], [[۱۹۹۸]]. Retrieved [[April ۳۰]], [[۲۰۰۷]].</ref> که قریب به اکثریت اونا وقوع چنین نسل کوشی ره واقعی و انکارناپذیر دوننه. امروزه کشور [[ارمنستون]] خواهان به رسمیت بشناستن اینتا نسل کوشی هسه اما دولت ترکیه علی‌رغم عدم انکار وقوع چنین واقعه‌ای از پذیرفتن اینتا واقعه با عونوان «نسل کوشی» خودداری هکرده و وجود سیاست سیستماتیک برای نابودی ارامنه ره قبول ندارنه. .<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6045182.stm BBC News - Q&A: Armenian genocide dispute<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref>


اخراج ارامنه اغلب اوقات با غارت، تجاوز و کشتار همراه بود. خیلی از اخراج شدگان کشته شدند، یا از گرسنگی و بی سرپناهی در راه ارودگاه‌های نزدیک دیرالزور –شهری در نزدیکی رودخانه فرات در کشور سوریه امروزی – جانشان را از دست دادند. چندین هزار نفر از گرسنگی و بیماری در ارودگاه‌های اسرای جنگی –که در آنجا ساخته شده بود- جانشان را از دست دادند.<ref name="Masters"> Masters,Bruce, Encyclopedia of the Ottoman Empire, 2008,” Armenian Massacres”,page 54-55</ref>
اخراج ارامنه اغلب اوقات با غارت، تجاوز و کشتار همراه بیئه. خله از اخراج شدگون کشته بئینه، یا از وشنائی و بی سرپناهی در راه ارودگاه‌های نزدیک دیرالزور –شهری در نزدیکی روخنه فرات در کشور سوریه امروزی – جانشون ره از دس هدانه. چندین هزار نفر از وشنائی و بیماری در ارودگاه‌های اسرای جنگی –که در اونجه بساته بیئه- جانشون ره از دس هدانه.<ref name="Masters"> Masters,Bruce, Encyclopedia of the Ottoman Empire, 2008,” Armenian Massacres”,page 54-55</ref>


اجماع نظری در مورد علت‌ها و هدف‌های اخراج ارامنه ممکن است هرگز بدست نیاید. صاحب منصب‌های ترک اجازه وارسی آرشیو تاریخ جنگ را به گروه مستقل تحقیقاتی تاریخ را ندادند و هدف دولت عثمانی از اخراج ارامنه حل نشده باقی‌مانده‌است. خاطره این واقعه به عنوان جنبه بسیار مهم بر هویت ملی ارامنه تا به امروز باقی‌مانده‌است و خیلی از ارامنه ادعا می‌کنند که هیچ سازشی با جمهوری ترکیه تا زمان به رسمیت شناختن عمل نسل کشی امکان ندارد<ref name="Masters"/>
اجماع نظری در مورد علت‌ها و هدفای اخراج ارامنه مومکن هسه هرگز بدس نییه. صاحب منصب‌های ترک اجازه دپشوسن باگونی تاریخ جنگ ره به گروه موستقل تحقیقاتی تاریخ ره ندانه و هدف دولت عثمانی از اخراج ارامنه حل نئی باقی‌ بمونسه. خاطره اینتا واقعه به عونوان جنبه بسیار موهم بر هویت ملی ارامنه تا به امروز باقی‌بمونسه و خله از ارامنه ادعا کننه که هیچ سازشی با جمهوری ترکیه تا زمون به رسمیت بشناستن عمل نسل کوشی امکان ندارنه<ref name="Masters"/>


[[دانشنامه ایران]] در این مورد نوشته است: «بزرگ‌ترین رویداد مصیبت‌بار در تاریخ ارمنیان با آغاز جنگ جهانی اول روی داد. در ۱۹۱۵م دولت «ترکان جوان» تصمیم گرفت همهٔ جمعیت ارمنی ۰۰۰‘۷۵۰‘۱نفری کشور را به سوریه و بین‌النهرین انتقال دهد. آنان ارمنیان عثمانی را به رغم تعهد بسیاری از آنان به وفاداری ـ عناصر خطرناک خارجی و شریک در توطئهٔ دشمن مسیحی‌گرای تزاری برای برهم زدن فعالیتهای عثمانی در شرق می‌دانستند. در آنچه بعدها «نخستین نسل‌کشی» سدهٔ ۲۰م خوانده شد، صدها هزار ارمنی که از خانه‌های خود رانده شده بودند، یا قتل‌عام شدند، یا در خلال جابه‌جایی قومی، آن قدر پیاده راه پیمودند تا جان باختند. شمار کشته‌شدگان ارمنی در ترکیه طی سالهای ۱۹۱۵ تا ۱۹۲۳م بین ۰۰۰‘۶۰۰ تا ۰۰۰‘۵۰۰‘۱ تن برآورد شده است. علاوه بر این، طی این مدت دهها هزار تن از آنان به روسیه، لبنان، سوریه، فرانسه و ایالات متحده مهاجرت کردند.»<ref>{{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = | نام = | پیوند نویسنده = | مقاله =ارمنستان | دانشنامه =[[دانشنامه ایران]] | ویرایش = | جلد=2 | سال =1386 | ناشر =بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی | مکان =تهران | شابک =1-59-7025-964-987 | صفحه = | نشانی =http://www.cgie.org.ir/shavadn.asp?id=391&avaid=2998 | تاریخ بازبینی =2012-10-24 | نشانی بایگانی = |تاریخ بایگانی = | زبان =}}</ref>
[[دانشنامه ایران]] در اینتا مورد بنوشیته: «گ‌تترین رویداد مصیبت‌بار در تاریخ ارمنیون با آغاز اول جنگ جهانی روی هداهه. در ۱۹۱۵م دولت «ترکان جوان» تصمیم بئیتنه همهٔ جمعیت ارمنی ۰۰۰‘۷۵۰‘۱نفری کشور ره به سوریه و میون رودون انتقال هدن. اون ارمنیون عثمانی ره به رغم اتتا خله تعهد از اونابه وفاداری ـ عناصر خطرناک خارجی و شریک در توطئهٔ دشمن مسیحی‌گرای تزاری برای برهم بزوئن فعالیتهای عثمانی در شرق دونستنه. در اونچه بعدا «اولین نسل‌کوشی» سدهٔ ۲۰م بخونسه بئیه، صدها هزار ارمنی که از شِه خنه‌ بیرون هکرد بئینه، یا قتل‌عام بئینه، یا در خلال جابه‌جایی قومی، اون قدر پیاده راه بوردنه تا جان هدانه. شمار کشته‌ بییون ارمنی در ترکیه طی سالهای ۱۹۱۵ تا ۱۹۲۳م بین ۰۰۰‘۶۰۰ تا ۰۰۰‘۵۰۰‘۱ تن برآورد بئیه. علاوه بر اینتا، طی اینتا مودت دهها هزار تن از اونا به روسیه، لبنان، سوریه، فرانسه و ایالات متحده مهاجرت هکردنه.»<ref>{{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = | نام = | پیوند نویسنده = | مقاله =ارمنستان | دانشنامه =[[دانشنامه ایران]] | ویرایش = | جلد=2 | سال =1386 | ناشر =بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی | مکان =تهران | شابک =1-59-7025-964-987 | صفحه = | نشانی =http://www.cgie.org.ir/shavadn.asp?id=391&avaid=2998 | تاریخ بازبینی =2012-10-24 | نشانی بایگانی = |تاریخ بایگانی = | زبان =}}</ref>
[[پرونده:Ravished Armenia FULL MOVIE.ogv|بندانگشتی|300px|فیلم صامت [[حراج جان ها]] را بر پایهٔ خاطرات واقعی ماردیگانیان ساخت شد. در سال ۱۹۱۸، در استودیوی مترو گلدین مایر]]
[[پرونده:Ravished Armenia FULL MOVIE.ogv|بندانگشتی|300px|فیلم بی صدا [[حراج جان ها]] ره بر پایهٔ خاطرات واقعی ماردیگانیان بساته بئیه. در سال ۱۹۱۸، در استودیوی مترو گلدین مایر]]


== تاریخچه ==
== تاریخچه ==

دچی‌یه‌ئونی که ‏۳۰ جـون ۲۰۱۴، ساعت ۰۷:۵۰ جا دکتنه

اینتا نوشتار کم کم به علت حجم زیاد برگردون بونه.اگر کسی وقت دارنه برگردون هکنه خله سپاسگوزار هسسمی.

شِمه منظور شاید اینتا بی‌بائه: AG (گجگجی بیری).

شابلون:Infobox civilian attack

نسل‌کشی ارامنه (به ارمنی:Հայոց Ցեղասպանություն، که گاهی با عناوین دیگری چون هولوکاست ارامنه،[۱] کشتار ارامنه[۲] و نیز توسط خود ارمنی‌ها با عنوان گت جنایت (به ارمنی:Մեծ Եղեռն) بشناسسه بونه، به نابودی عمدی و از پیش برنامه‌ریزی بئی (نسل‌کشی) جمعیت ارمنی ساکن سرزمینای زیر کونترول امپراتوری عثمانی در خلال و درس پس از جنگ جهانی اول (۱۹۱۵ تا ۱۹۱۷ میلادی) توسط دولتمردون تورک عثمانی و رهبران قیام ترکان جوان اطلاق بونه.[۳][۴][۵] عملیات در قالب کشتارای دسته‌جمعی و نیز تبعیدهای اجباری در شرایطی که موجبات مرگ تبعیدشدگان ره فراهم بیارده، انجوم گیته.[۵] امروزه تعداد کل قربانیون نسل‌کشی ارامنه به طور عام بین اتتا تا اتتاو نیم میلیون نفر برآورد بئیه.[۶][۷][۸][۹][۱۰] در طی اینتا دوران گروه‌های دیگر قومی منطقه، از جمله آشوریون و یونانیون، نیز به طریقی مشابه مورد حملهٔ ترکان عثمانی قرار بئیتنه به گونه‌ای که برخی از محققون اینتا رویدادا ره نیز بخشی از همون سیاست نابودسازی قومی دولت‌مردون ترک دونستنه‌.[۱۱][۱۲][۱۳] امروزه این رویداد به طور گسترده به عنوان یکی از اولین نسل‌کشی‌های قرن بیستم شناخته می‌شود.[۱۴]

علاوه بر دسگیری و دار بزوئن ارامنه، جمعیت بسیار زیادی از مردنون، زنانون و کچیک وچون ارمنی از شه خنه و کاشونه تبعید، بدون هیچ دسترسی به او و غذا به قصد مرگ وادار به راهپیمایی در مسیرهای طولانی و بیابونی بئینه. تجاوز و آزار و اذیت جنسی قربانیان توسظ نیروهای متخاصم در طول تبعید به دفعات گزارش بئیه.[۱۵]

اتتا خله پژوهشا درباره نسل‌کوشی ارامنه انجام بئیه و بونه.[۱۶] که قریب به اکثریت اونا وقوع چنین نسل کوشی ره واقعی و انکارناپذیر دوننه. امروزه کشور ارمنستون خواهان به رسمیت بشناستن اینتا نسل کوشی هسه اما دولت ترکیه علی‌رغم عدم انکار وقوع چنین واقعه‌ای از پذیرفتن اینتا واقعه با عونوان «نسل کوشی» خودداری هکرده و وجود سیاست سیستماتیک برای نابودی ارامنه ره قبول ندارنه. .[۱۷]

اخراج ارامنه اغلب اوقات با غارت، تجاوز و کشتار همراه بیئه. خله از اخراج شدگون کشته بئینه، یا از وشنائی و بی سرپناهی در راه ارودگاه‌های نزدیک دیرالزور –شهری در نزدیکی روخنه فرات در کشور سوریه امروزی – جانشون ره از دس هدانه. چندین هزار نفر از وشنائی و بیماری در ارودگاه‌های اسرای جنگی –که در اونجه بساته بیئه- جانشون ره از دس هدانه.[۱۸]

اجماع نظری در مورد علت‌ها و هدفای اخراج ارامنه مومکن هسه هرگز بدس نییه. صاحب منصب‌های ترک اجازه دپشوسن باگونی تاریخ جنگ ره به گروه موستقل تحقیقاتی تاریخ ره ندانه و هدف دولت عثمانی از اخراج ارامنه حل نئی باقی‌ بمونسه. خاطره اینتا واقعه به عونوان جنبه بسیار موهم بر هویت ملی ارامنه تا به امروز باقی‌بمونسه و خله از ارامنه ادعا کننه که هیچ سازشی با جمهوری ترکیه تا زمون به رسمیت بشناستن عمل نسل کوشی امکان ندارنه[۱۸]

دانشنامه ایران در اینتا مورد بنوشیته: «گ‌تترین رویداد مصیبت‌بار در تاریخ ارمنیون با آغاز اول جنگ جهانی روی هداهه. در ۱۹۱۵م دولت «ترکان جوان» تصمیم بئیتنه همهٔ جمعیت ارمنی ۰۰۰‘۷۵۰‘۱نفری کشور ره به سوریه و میون رودون انتقال هدن. اون ارمنیون عثمانی ره به رغم اتتا خله تعهد از اونابه وفاداری ـ عناصر خطرناک خارجی و شریک در توطئهٔ دشمن مسیحی‌گرای تزاری برای برهم بزوئن فعالیتهای عثمانی در شرق دونستنه. در اونچه بعدا «اولین نسل‌کوشی» سدهٔ ۲۰م بخونسه بئیه، صدها هزار ارمنی که از شِه خنه‌ بیرون هکرد بئینه، یا قتل‌عام بئینه، یا در خلال جابه‌جایی قومی، اون قدر پیاده راه بوردنه تا جان هدانه. شمار کشته‌ بییون ارمنی در ترکیه طی سالهای ۱۹۱۵ تا ۱۹۲۳م بین ۰۰۰‘۶۰۰ تا ۰۰۰‘۵۰۰‘۱ تن برآورد بئیه. علاوه بر اینتا، طی اینتا مودت دهها هزار تن از اونا به روسیه، لبنان، سوریه، فرانسه و ایالات متحده مهاجرت هکردنه.»[۱۹]

فیلم بی صدا حراج جان ها ره بر پایهٔ خاطرات واقعی ماردیگانیان بساته بئیه. در سال ۱۹۱۸، در استودیوی مترو گلدین مایر

تاریخچه

در سال ۱۴۵۳ میلادی سپاهیان محمد دوم شهر مسیحی «کنستانتینوپولیس» را با نام اسلام گشودند و به عمر امپراتوری روم شرقی (بیزانس) که از مراکز فرهنگی اروپا بود، پایان دادند. به این ترتیب امپراتوری عثمانی توسط ترک‌های مهاجری که وارد آسیای صغیر شده بودند ایجاد شد. عثمانی‌ها با آمیخته‌ای از فرهنگ ترکی-اسلامی به حذف مسیحیان پرداختند. نخستین کار آنها برداشتن نام کنستانتین و گذاشتن کلمه اسلام به جای آن بود که نام پایتخت به اسلامبول (استانبول) تغییر یافت.[۲۰][۲۱]

سلطان عبد الحمید دوم، برای متحد نمودن کشور عثمانی علیه روسیه پان اسلامیسم را ایجاد نمود. و نام خلیفه مسلمین را بر خود نهاد. او در اقدامی دیگر خود را نماینده حضرت مسیح اعلام نمود اما این اقدام با مخالفت مسیحیان رو به رو گشت. سلطان عبد الحمید علیه این اقدام به وسیبه پان اسلامنیسم علیه مسحیت هدف گیری کرد. در همین سالها بود که ژون ترک‌ها به وجود آمدند.[۱۵]

علت‌های نسل‌کشی ارامنه

استخوانهای باقی‌مانده از نسل کشی ارامنه

طرفداران وقوع نسل کشی یکجانبه ارامنه معتقدند که پان ترکیسم[۲۲] به دو دلیل به قتل‌عام مبادرت کرد:

  • نخست دلیل جغرافیایی چرا که ارمنیان همچون دیواری آهنین میان ترکهای عثمانی و ترک زبانان قفقاز که هیچگونه پیوست نژادی با آنان ندارند و ترکان آن سوی دریای خزر بودند، قرار گرفته بودند.[۱۵]
  • دوم اینکه مسیحی بودند و باوجود فشار و تعقیب و تجاوز حاضر نمی‌شدند که دین خود را عوض کرده به اسلام بگروند، ازاین رو از میان برداشتن این سد و نابودی ملت ارمنی امری ضروری می‌نمود.[۱۵]

جنگ جهانی اول چنین فرصت مناسبی را به ترکان جوان داد. سرانجام در سال ۱۹۱۵ طی یک برنامه از پیش ریخته شده، نژادکشی ارمنیان را به مرحله اجرا درآوردند — برنامه‌ای که الگویی برای نازی‌ها در جنگ دوم جهانی شد. نابودی ملت ارمنی توسط دولت وقت ترکیه (ترکان جوان) به شکلی دقیق و محرمانه طرح ریزی و اجرا شد. در راس این طرح محمد طلعت پاشا وزیر کشور، اسماعیل انور (انور پاشا) وزیرجنگ و احمد جمال پاشا وزیر دریاداری ترکیه قرارداشتند و ازاعضای حزب اتحاد و ترقی بودند. اینان برای پیشبرد هدف‌های خود به دولت آلمان وابسته شده بودند. دولت ترکیه برای اجرای این طرح کمیته‌ای سه نفره تشکیل داد که اعضای آن بهاالدین شاکر، شکری و دکترناظم بودند. این طرح در سال‌های ۱۹۲۳ - ۱۹۱۵ در ارمنستان غربی که تحت اشغال امپراتوری عثمانی بود، به اجرا در آمد و طی آن بیش از یک و نیم میلیون از مردم بی‌دفاع ارمنی از زن و مرد و پیر و جوان قربانی شدند و حدود یک میلیون نفر دیگر در سراسر جهان پراکنده شدند.[۱۵]

بنا بر این طرح نخست کلیه مردان ارمنی از ۱۵ سال تا ۵۰ سال را که توان داشتند، به بهانه بردن به جبهه‌های نبرد به ارتش فرا خوانده شدند. در آنجا آنها را خلع سلاح کرده و به گردانهای بیگاری در پشت جبهه منتقل کردند.

کشتار حمیدیه

ونه گت بنویشته ره بخوندین: کشتار حمیدیه

کشتار ارمنی‌های ارزروم، عکاس ویلیام لوئیس ساچتلبن نوامبر ۱۸۹۵

کشتار حمیدیه مقدمه کشتارهای ۱۸۹۴-۱۸۹۶ با کشتارهایی که در ساسون (شهر) صورت گرفت آغاز شد. ارمنی‌های این منطقه کوهستانی به ویژه از تبهکاریها و تجاوزهای کردانی که از زمان تشکیل افواج حمیدیه سرتاپا مسلح بودند رنج می‌بردند. ارامنه علاوه بر مالیاتهایی که می‌بایست به دولت بپردازند مجبور بودند باج و خراجی غیرقانونی به روسای عشایر کرد نیز پرداخت کنند.[۲۳] در ۱۸۹۳ ارامنه ساسون از تن دردادن به این زورگوئیها، یعنی از پرداختن این باج و خراج غیر قانونی به کردها ورشکستشان می‌کرد سرباز زدند. برعکس به پرداخت بدهی‌های خود به خزانه دولت عثمانی همچنان ادامه می‌دادند. کردها که به خشم آمده بودند به ارامنه ساسون حمله‌ور شدند لیکن این کوه نشینان غیور آنان را پس راندند.[۲۴] آنگاه کردها از مقامات ترک کمک خواستند و آنان فورا" سربازان مسلحی به منطقه اعزام داشتند. این سربازان که به فرماندهی ژنرال زکی پاشا بودند، به کردها ملحق شدند.

منطقه ساسون را اشغال کردند و دست به یک کشتار فجیع زدند (اوت ۱۸۹۴).[۲۵] این کشتارها که نخستین حلقه از یک زنجیر دراز جور و جنایات بود و می‌بایست از ۱۸۹۴ تا ۱۹۲۲ ادامه پیدا کند، شاید از نظر وحشتناک بودن از تمام کشتارهایی که بعدا" صورت گرفت بدتر بود، به طوری که از دوازده هزار نفر ساکن ارمنی ساسون ۳۵۰۰ نفر کشته شدند.[۲۶]

ارمنیان در دوران دولت عثمانی

جمعیت استانبول در آن زمان حدود یک میلیون نفر تخمین زده می‌شود که شامل پانصد هزار مردمان ترک، چهارصد هزار ارمنیان و یونانی و صد هزار اروپایی بوده است. یونانی‌ها به دلیل عدم آشنایی با زبان ترکی عثمانی و فرهنگ محلی قادر نبودند بر جامعه تأثیر گذارند. در میان این اقوام، تنها ارمنیان بودند که به دلیل آشنایی کامل به زبان و فرهنگ ترکی علاوه بر تأثیرگذاری بر فرهنگ و اقتصاد منطقه توانسته بودند به درجات معتبر حکومتی، در سطوح بالا، دست یابند و نقشی مؤثر در ارکان حکومتی داشته باشند.[۲۷]

حکومت مرکزی، پاشاها (نمایندگان حکومتی) را به منظور ادارهٔ امور به ایالت‌های مختلف گسیل می‌داشت. در کنار هرکدام از این پاشاها یک ارمنی مسلط به امور مالی و اداری جمع‌آوری مالیات و نگهداری از حساب‌ها را بر عهده داشت. به این فرد امیر می‌گفتند. امیرها، که از مناطق مختلف و از میان مردم انتخاب می‌شدند، تسلط و قدرت فراوانی در منطقهٔ خود داشتند. از جملهٔ این امیرها می‌توان از امیر سِغبوس،[۲۸] بازرگان معروف (۱۷۲۰م) یا امیر شنورک،[۲۹] که برای اولین بار در۱۷۹۰م مراکزی آموزشی در مناطق مختلف قسطنطنیه تأسیس کرد و آموزشگاه‌هایی را نیز برای دختران در نظر گرفت، نام برد.

امیر ابراهیم ترزیان،[۳۰] در۱۸۲۴م، اقدام به تأسیس چاپخانه کرد. او کتاب‌های چاپ شدهٔ خود را به منظور ترویج فرهنگ به صورت رایگان به اقصی نقاط مملکت و حتی روستاها ارسال می‌کرد.

در۱۷۹۲م، سلطان سلیم ساخت مهمات برای انواع سلاح‌های جنگی را به آراکل تاتیان[۳۱] سپرد. امیر تاتیان برای اولین بار توپی چرخدار ساخت که سلطان سلیم را بسیار خوشحال کرد به طوری که امتیاز ساخت انواع سلاح و مهمات را به صورت انحصاری به آراکل تاتیان سپرد. سلاح‌ها و مهماتی که امیر تاتیان می‌ساخت با انواع تسلیحات انگلیسی و هلندی آن زمان قابل رقابت بود و پس از وی نیز ساخت سلاح به صورت ارثی در این خانواده ادامه یافت. سلطان سلیم به پاس خدمات امیر آراکل تاتیان طی فرمانی مخصوص او را به دادستانی ۴۸ روستا منصوب کرد.[۳۲]

مسؤلیت تهیه و تدارک نان سپاه در آن زمان به خانوادهٔ نورادنکیان[۳۳] سپرده شده بود. امور خزانه نیز بر عهدهٔ هاروطون پزچیان[۳۴] بود که نزدیک به ده سال امور مربوط به ضرابخانه و ضرب سکه را با جدیت اداره می‌کرد. پزچیان در دوران خدمت خود خدماتی شایسته انجام داد که از جملهٔ آنها ساخت مراکز علمی و مذهبی بود.

امور مهندسی و نوسازی دربار عثمانی بر عهدهٔ امیر جانیک سروریان[۳۵] بود. ادارهٔ این امور پس از چندی به خانوادهٔ پالیان[۳۶] واگذار شد. کاخ دلمه باغچه[۳۷] از بناهای معروف استانبول ساختهٔ نیکوقوس از خاندان پالیان است.

در۱۸۶۱م، سلطان عزیز به جای سلطان مجید بر تخت سلطنت نشست. به فرمان او بناهایی متعدد از جمله قصرهای معروف دو سوی تنگه بسفر[۳۸] و پادگان‌های ارتش به دست خاندان پالیان ساخته شد. از دیگر بناهای معروف ساخته شده به دست این خانواده می‌توان بنای معروف گالاتاسرای، قصر سارنابورنوی و بندر و برج دویست متری اطفای حریق را نام برد.[۳۹]

واگذارکردن کلیهٔ امور مملکتی به ارمنیان چندان هم باب میل حکومت نبود اما چاره‌ای جز این هم نداشتند لذا حکومت به این فکر افتاد که در کنار هر وزیر ترک یک ارمنی را به کارگمارد تا ظاهر موضوع حفظ شود. پس از این تصمیم در کنار هر وزیر ترک امیری ارمنی ادارهٔ امور را در دست داشت. از جمله در کنار رشاد پاشا،[۴۰] امیر کوچیکیان،[۴۱] در کنار علی پاشا، امیر هوسپ وارتان و در کنار محمود پاشا، آرتین پاشا تاتیان[۴۲] ادارهٔ امور را برعهده داشتند.

مسؤلیت خزانه اختصاصی دربار در عهد عثمانیان به طور کامل بر عهده ارمنیان بود. امور مالی حکومتی را نیز امیر هوانس چلبی[۴۳] و امیر مگردیچ جزایریان[۴۴] اداره می‌کردند.

در۱۸۶۴م، مدرسه نظامی استانبول افتتاح شد. در این مدرسه تحصیل غیر مسلمانان ممنوع بود. با این حال پنج ارمنی به نام‌های گابریل اکانیان،[۴۵] کاراپط باراقامیان،[۴۶] سیمون تاتیان،[۴۷] سیناریان[۴۸] و هویان[۴۹] در این مدرسه پذیرفته شدند و با شایستگی کامل به درجات عالی نظامی رسیدند لیکن به دستور سلطان عبدالعزیز به بالاتر از درجهٔ سرهنگی ارتقاء پیدا نکردند.

ارمنیان برای ترک زبانان نشریات مختلفی را چاپ و منتشر ساختند از جمله نویسندهٔ معروف ارمنی، هاکوپ بارونیان،[۵۰] مجله‌ای به نام تأتر و دکتر هوترجیان[۵۱] مجلهٔ پزشکی صحت را منتشر کردند. اغلب ناشران، مترجمان و حروف چینان آن دوره نیز از میان ارمنیان بودند.

در زمینه آموزش و پرورش هم ارمنیان پیشرو بودند. مهران آبکیان،[۵۲] رتیک سرایداریان[۵۳] و زکی کاراپتیان[۵۴] در زمره متفکرانی بودندکه با چاپ کتاب‌های درسی نقشی مهم در گسترش فرهنگ و آموزش و پرورش ایفا کردند.

در زمینه موسیقی، نقش ارمنیان در میان خوانندگان ترانه‌های مردمی به زبان ترکی (عاشق لر) چشمگیر بود. آنان با ساخت و تنظیم ترانه‌های معروف محلی در گسترش این هنر خاص تأثیر گذار بوده‌اند. از جملهٔ این عاشق‌ها می‌توان از هاکوپ نالیان،[۵۵] مانوئل چبوخچیان[۵۶] و بابا هاکوبجیان[۵۷] نام برد.[۵۸][۵۹]

دستگیری و قتل‌عام مشاهیر ارمنی

تعدادی از مشاهیر ارمنی که در استانبول به قتل رسیدند

در ۲۴ آوریل ۱۹۱۵، حدود ۳۰۰ نفر از متفکران، نویسندگان، رهبران، و سیاست‌مداران ارمنی از جمله دانیل واروژان، سیامانتو، و روبن سواک در استانبول دستگیر و پس از انتقال به کشتارگاه‌ها بطرز فجیعی بقتل رسیدند. همچنین در همان روز حدود ۵۰۰۰ نفر از ارامنه بی دفاع را در استانبول به کشتارگاه فرستادند که این سرآغاز قتل‌عام دسته جمعی مردم بی دفاع ارمنی بود به ویژه مردانی که به‌عنوان سرباز در پشت جبهه به بیگاری کشیده شده بودند.[۶۰]

ترکان عثمانی در ۲۷ ماه مه ۱۹۱۵ قانون تبعید ارمنیان به موصل و سوریه را منتشر کردند. ماموران دولت، باشندگان شهرها و روستاهای ارمنی نشین را مجبور به جایی کرده و به دروغ به آنها گفته می‌شد که چون در منطقه جنگی قرار دارند می‌بایست برای حفظ جانشان به جاهای امن‌تری منتقل شوند. به آنها حتی فرصت نمی‌دادند که غذا و لوازم ضروری را با خود بردارند. آنان گروه‌های ارمنی را که بیشتر شان زنان، کودکان و سالخوردگان بودند، به طرف صحرای مرکزی سوریه درمنطقه درالزور درنزدیکی شهر حلب راندند که تعداد زیادی از کودکان، پیرزنان و پیرمردان در مسیر راه در اثر گرما، گرسنگی و تشنگی طاقت نیاورده و مردند. از سوی دیگر برای اجرای کامل کشتار ارمنیان مردان را از زن و بچه یشان جدا کرده، به طرز فجیعی قصابی می‌کردند و زنان و دختران جوان را برای نیات جنسی با خود می‌بردند. آنهایی هم که از خود مقاومت نشان می‌دادند، بطور وحشیانه‌ای می‌کشتند.[۱۵]

ایران

در سرتاسر تاریخ، ملت ایران معمولاً خود را حامی ملت ارمنستان در نظر می‌گیرد. با این وجود در این مورد، هیچ مقاومتی از جانب سربازان اغلب مسلمان ایران مشاهده نشد. پس از عقب نشینی سربازان روس از شمال غرب ایران، ترک‌های مسلمان به شهر سلماس در شمال غرب ایران هجوم آوردند و مسیحیان ارمنی ساکن در آن شهر را به فجیع‌ترین وضع ممکن، شکنجه و قتل‌عام کردند.[۶۱] گر چه باید توضیح داد که در آن زمان ایران در ضعیف ترین درجه از تاریخ خود بسر می‌برد و حکومت ایران کمترین تسلطی بر مرزهایش نداشت. چنانچه نیروهای عثمانی تا پایان سال ۱۹۱۸ در بخشهایی از خاک ایران حضور داشتند.[۶۲]

قتل‌عام ارامنه و مطبوعات وقت ایران

عملیات قتل‌عام ارمنیان از سوی حکومت عثمانی تقریباً در تمامی روزنامه‌های عمده و دیگر نشریات وقت ایران بازتاب یافت. مطالب و گزارش‌های خبری مندرج در آن از جراید وقت ایران به نام‌های رعد، عصر جدید، ایران، تبریز، ندای وطن، حبل المتین، شمس و شفق سرخ، در فاصلهٔ سال های۱۹۰۴-۱۹۲۲م /۱۲۸۳ -۱۳۰۱ ش، برگرفته شده‌اند.

شماره ۱۲ عصر جدید - ۱۲ اکتبر ۱۹۱۵ - کشتار از ارامنه - ولی همه کس از رفتار ترکها بر ضد ارامنه متفق است. از قراری که تصور می‌کنند زمامداران امور را قصد این است که ریشه ارامنه را کنده از ۸۰۰،۰۰۰ الی ۱،۰۰۰،۰۰۰ آنها را بقتل رساندند. عیسویها بقبول آئین اسلام از قتل نجات می‌یابند ولی فی الوفور تمام اعضا اثاثیه خانواده وی را از زن و خواهر و دختر که بحد رشد رسیده باشند به حباله ازدواج ترکها در می‌آورند که نتوانند کیش اسلام را ترک گویند. از قراریکه می‌گویند وزیر مختار آمریکا مقیم اسلامبول بتازگی پروتست سختی بر ضد قتل ارامنه کرده و گفته است که این مسئله کشیشهای آمریکا را تهدید می‌نماید. تنها جوابی که به این مسئله دادند این بود که روز بعد بیست نفر ارمنی در خیابانهای اسلامبول بدار آویختند.

شماره ۱۶۹ رعد - ۴ مه ۱۹۶ - اعدام ارامنه در عثمانی - بوکارست ۲۱ آوریل - روزنامه ابوک اشعار می‌دارد که از منابع موثقه خبر می‌دهند که ترکها از ابتدای جنگ تاکنون متجاوز از ۱،۰۰۰،۰۰۰ ارمنی را قتل‌عام نموده‌اند در ضمن ۱۰۰،۰۰۰ نفر هم ارامنه کاتولیک مذهب معدوم شده‌اند جد و جهد حکومت آمریکا برای جلوگیری از اعمال شنیعه ترکها نتیجه حاصل نکرده است.

ایران – ۸ مارس ۱۹۲۰ – لندن ۲۷ - تلگراف رئیس مذهبی ارامنه از اسلامبول می‌گوید روز نهم فوریه قشون فرانسوی ماراش واقعه در سیلیسی را تخلیه نمود یک روز بعد از آن تاریخ میلیون عثمانی سه هزار نفر ارامنه را مقتول نمودند. فقط ۱۵۰۰ نفر ارمنی فراراٌ باصلاحیه رسیدند در حالیکه عده کثیری در عرض راه بواسطه سرما منجمد شدند از بیست هزار نفر ارامنه سابق ماراش شانزده هزار نفر مقتول گردیده‌اند مخبر جریده تایمس [ تایمز] از اسلامبول بیانیه مزبور را نقل نموده و بعلاوه می‌گوید: میلیون عثمانی سیاست اخراج و نفی بلد نمودن ارامنه را تهدید نموده و عده از دستجات تبعید شده را با همان مظالم و قساوت معمول مقتول ساخته‌اند.

قتل‌عام ارامنه و مطبوعات وقت خارجی

مقاله‌ای در نیویورک تایمز به تاریخ ۱۵دسامبر ۱۹۱۵ درباره نسل کشی ارامنه توسط دولت عثمانی
مقاله‌ای در روزنامه ایندیپندنت به تاریخ ۲۷ سپتامبر ۱۹۱۵ درباره نسل کشی ارامنه توسط دولت عثمانی

نیویورک تایمز بوستون، ۲۲ دسامبر ۱۹۱۵ «اعتراض آلمان به قتل‌عام» یادداشت دکتر بارتن به دولت ترکیه، مورخ ۹ اوت ۱۹۱۵

دکتر بارتن، رئیس کمیتهٔ حمایت حقوق ارمنیان و صربها، متن اعتراضیهٔ خود و دولت آلمان را نسبت به قتل‌عام ارمنیان، که در قسطنطنیه ثبت کرده بوده، فاش ساخت. سفیر آلمان در قسطنطنیه، حامل پیام اعتراض دکتر جیمز بارتن، توجه همگان را به نظریهٔ کنت ارنست رِونتلاو، کارشناس نیروی دریایی آلمان، در دفاع از راهبرد ترکیه در قتل‌عام ارمنیان برای موفقیت بیشتر عملیات نظامی جلب کرده است. نظریهٔ این کارشناس نیروی دریایی آلمان در روزنامهٔ تاگس تسایتونگ به چاپ رسیده و به اطلاع امریکا رسیده بوده. دکتر بارتن می‌افزاید که آیا کنت ارنست رِونتلاو می‌داند که پیشنهاد او نزد انقلابیهای ترک (که تفاوتی در ماهیت حکومت سلطان پیشین ایجاد نکرده‌اند) تبدیل به حمله وحشیانه، کشتار و تبعید صدها هزار زن بیوه و طفل خردسال به بیابان‌های مرگ شده است؟ آیا کنت رِونتلاو میداندکه بیش از نیمی از تبعیدشدگان از گرسنگی، تشنگی و بیماری تلف شده‌اند؟ او مطمئناً به گزارشهای متعدد مبلغان مذهبی، کارشناسان نظامی و مسافران امریکایی، ایتالیایی، انگلیسی و آلمانی، که حاکی از سرنوشت تلخ زنهایی است که یا مجبور به ترک دین و یا به خاطر فریادهایشان برای آب و غذا سرکوب می‌شدند، توجهی نداشته. او حتماً گزارش زنانی را که ترجیح می‌دادند کودکانشان را در رودخانه‌ها غرق کنند تا به دست سربازان ترک گرفتار نشوند ندیده. او حتماً نمی‌داند که سفیر کشورش در دربار عثمانی، در تاریخ ۹ اوت ۱۹۱۵م، مراتب اعتراض خود را از برنامهٔ قتل‌عام ارمنیان به دست دولت ترک با مضمون زیر تقدیم کرده است: <<سفارت آلمان متأسف است از اینکه با استناد به اخبار موثق متوجه شد که دولت امپراتوری عثمانی سیاست تبعید ارمنیان را به نحوی که آنها قبل از رسیدن به مقصد نابود شوند، دنبال می‌کرد. کشتار بیشتر در ولایتهای ارزروم، ترابوزان و دیاربکر روی داده است>>. سرنوشت مسیحیان در ولایت ماردین تفاوتی با رخدادهای وحشتناک گفته شده نداشته است. دولت مرکزی به تازگی سیاست خود را در تبعید و کشتار ارمنیان به ازمیر، زیر گوش پایتخت و دهکدههای آسیای صغیر گسترش داده است. در این وضعیت، سفارت آلمان وظیفهٔ خود می‌داند که بار دیگر مراتب انزجار خود را از این اعمال وحشتناک ابراز دارد».[۶۳]

آمار ارامنه کشته شده

به گفته عنایت الله رضا، درباره تعداد کشته شدگان ارمنی اختلاف نظر است. مآخذ ترک شمار ارمنیان مقتول را ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار نفر نوشته‌است. مآخذ فرانسوی در اینباره اتفاق نظر ندارند؛ برخی تعداد کشته شدگان را ۵۰۰ هزار نفر و برخی ۱٫۵ میلیون نفر ذکر کرده‌اند. حتی در دانشنامه شوروی نیز شمار کشته شدگان و تبعید شدگان یکسان نیست. در چاپ دوم این دانشنامه تعد ارامنه مقتول و بی‌جا شده ۱ میلیون نفر و در چاپ سوم این دانشنامه تعداد کشته‌ها ۱٫۵ میلیون نفر و بی‌جا شدگان ۶۰۰ هزار نفر ذکر شده‌است.[۶۴]

در دانشنامه تمدن مسیحیت، تعداد کسانی که به قتل رسیدند یا آواره گشته‌اند تا بمیرند را بین ۱ تا ۱٫۵ میلیون ارمنی - بیش از نصف جمعیت ارمنی در امپراطوری عثمانی آن زمان - ثبت شده‌است.[۶۵]

به گفته ریچارد هووانسیان تعداد ارمنیان کشته شده در این کشتار، ۱٫۵ میلیون نفر ذکر شده است[۶۶]

در دانشنامه بریتانیکا تعداد ارامنه در سال ۱۹۱۵ را ۱٫۷۵ میلیون نفر تخمین زده‌است[۶۷]

به رسمیت شناختن نسل کشی

دولت ترکیه وجود چنین کشتاری را منکر نمی‌شود اما وجود سیاست سیستماتیک برای نابودی ارامنه را قبول ندارد. ترکیه معتقد است که در آن سالها علاوه بر ارمنی‌ها ترکهای بی دفاع نیز قربانی آشفتگی‌ها شده‌اند.[۶۸] ترکیه به جای نسل کشی از تراژدی بزرگ برای نامیدن آن استفاده می‌کند برخی نهادهای واقع در ترکیه از جمله شاخه استانبول جمعیت دفاع از حقوق بشر این واقعه را نسل کشی می‌دانند.[۶۹] تا کنون بیست کشور این واقع را به عنوان نسل کشی به رسمیت شناختند که از آن جمله می‌توان به فرانسه، سوئد و کمیته روابط خارجی سنای آمریکا[۷۰] اشاره کرد.[۷۱] در آوریل ۲۰۱۴ رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر ترکیه در آستانه نود و نهمین سالگرد کشتار ارامنه در بیانیه‌ای مکتوب که به ۹ زبان منتشر شد، اعلام کرد: ما برای ارامنه‌ای که جان خود را در دوران اوایل قرن ۲۰ از دست دادند طلب آمرزش و با نوادگان آن‌ها ابراز همدردی می‌کنیم. اردوغان، نخستین نخست‌وزیر ترکیه است که درخصوص کشتار ارامنه به ابراز همدردی پرداخت.[۷۲] باراک اوباما در بیانیه‌ای به مناسبت نود و نهمین سالگرد کشتار ارامنه در دوره امپراتوری عثمانی که کاخ سفید آن را منتشر کرد، نوشت: «به رسمیت شناختن کامل، شفافیت و درست این رخدادها در راستای منافع همه است». اوباما از عبارت «نسل کشی» استفاده نکرد و ترجیح داد واژه «کشتار» را به کار ببرد.[۷۳] سرژ سرکیسیان، رئیس جمهور ارمنستان اعلام کرد این نسل کشی «تا زمانی که جانشینان امپراتوری عثمانی بر سیاست انکار کامل آن تاکید دارند، ادامه خواهد داشت». سرکیسیان از آنکارا خواست نسل کشی ارامنه را به رسمیت بشناسد و محکوم کند.[۷۴]

اسماعیل رائین در کتاب قتل‌عام ارمنیان

نقشه‌ای از مکان‌های قتل‌عام و مراکز تبعید و مرگ ارمنیان

«جنایت بطرزی بسیار اصولی انجام گرفت، زیرا از بیش از پنجاه محل، مدارک و شواهد اقداماتی یکسان در دست است... نقشه بسیار هوشمندانه و زیرکانه تدوین شده بود، زیرا تردیدی نیست که اجرای چنین طرحی، قطعاً با عکس‌العمل و مقاومت متشکل یا پراکنده ارمنیان مواجه می‌شد. بدین جهت باید ترتیبی داده می‌شد، که نخست احتمال هرگونه مقاومتی از میان برود، یعنی همه نیروهای مقاوم فلج شوند، و این نیرو طبعاً مردان – و مخصوصا جوانان – هستند. وقتی در نخستین فرمان، عنوان «کلیه مردهای ارمنی که دارای قدرت جسمانی هستند» را می‌بینیم، بیشتر بر این واقعیت آگاه می‌شویم. عثمانیها برای اینکه با هیچگونه اعتراض و عکس‌العمل خطرناکی روبرو نشوند، در درجه اول مردان و جوانان را به بهانه «خدمت نظام» از گردونه خارج می‌کنند، تا پس از آن با خیال راحت، حساب میلیونها زن و کودک و پیرزن و پیرمرد را تسویه کنند، بدون اینکه کوچکترین خطری از ناحیه مردان – نیروهای مقاوم – تهدیدشان کند... در روز معین ۲۴ آوریل۱۹۱۵ خیابانهای شهر... توسط ژاندارمری محل در حالی که ژاندارم‌ها سرنیزه‌ها را بر سر تفنگ‌هایشان نصب کرده بودند – اشغال می‌شد، و حاکم کلیه مردهای ارمنی را که دارای قدرت جسمانی بوده و از خدمت نظام معاف شده بودند، احضار می‌کند... آنان پس بازداشت، از خبر "تبعید" خود آگاه می‌شدند. تبعید به منظور (عمران و آبادانی و ایجاد یک منطقه مستقل ارمنی نشین). حال آنکه درست در همان پشت دروازه‌ها، مرگی هراس انگیز در انتظارشان نشسته است... ژاندارم‌ها، کردها و راهزنان که به دستور دولت، در تپه‌ها و دره‌های اطراف به انتظار نشسته بودند، مردان ارمنی را قتل‌عام می‌کردند.»

در بین دستگیر شدگان، اگر به تشخیص حاکم و یا مقامات دیگر دولتی، فردی «خطرناک» و یا «مشکوک» و یا به هر دلیل مورد نفرت عثمانیان، وجود داشت، که کم نبودند، از صف «تبعیدشدگان» جدا شده و برای شکنجه‌های قرون وسطائی در زندان نگه می‌داشتند. در سپاه عثمانی افسران عالی مقام و همچنین در مشاغل سیاسی و دولتی نیز ارامنه صاحب نامی خدمت می‌کردند که جملگی به عنوان «جاسوس» دشمن دستگیر و پس از شکنجه به طرز وحشیانه‌ای اعدام می‌شدند. از جمله شیوه اعدام در این موارد آویزان کردن وارونه به وسیله طناب، از پا بود که قربانی در عرض چند روز به مرگی دردناک جان می‌دادند. هم‌زمان با آغاز کشتار مردان، سربازان ارمنی و دیگر مسیحیانی که خلع سلاح شده و به کارهائی نظیر جاده‌سازی، مشغول بودند، تیرباران می‌گردند.

در آن زمان در قسطنطنیه (استانبول) و در بسیاری از شهرهای بزرگ ارمنستان غربی مسیون‌های مذهبی و کالج‌های امریکائی دارای سابقه خدمت طولانی بودند و زنان و مردان ارمنی بسیاری در این مراکز تحصیل کرده و با فرهنگ و تمدن غربی تربیت شده بودند. علاوه بر این در بین ارامنه تحصیل کرده دانشگاه‌های غربی نیز کم نبود. این قشر از ارامنه که از نزدیک ترین تماس با تمدن غربی برخوردار بودند، درست در نقطه مقابل جامعه عقب ماندهٔ عثمانی و رهبران و عمال نژادپرست حاکم بود. علی‌رغم تلاش رهبران پان ترکیست، قتل‌عام‌ها از چشم خارجی‌ها که در قلمرو عثمانی، مشغول کار و خدمات بودند، مخفی نماند. به همین دلیل دولت عثمانی در توجیه جنایات خود مدعی بود که ارامنه با روس‌ها و دیگر کشورهای درگیر جنگ با عثمانی تبانی کرده و با آنها همکاری می‌کنند. ولی بنا به شهادت ناظران بی طرف، ارامنه علی‌رغم همدلی با نیروهای درگیر جنگ با عثمانی، هرگز امکان همکاری با آنان را نداشتند.

از جمله گزارش موثق، گزارش کمیته امریکائی تحقیق بود. گزارش دوم، کتاب انهدام یک ملت یا شرارت‌هائی نسبت به ارامنه نتیجه تحقیقات آرنولد توینبی، می‌باشد. هر دو منبع معتبر از طرف محقق ایرانی اسماعیل رائین مورد تائید و بررسی قرار گرفته، و در کتاب قتل‌عام ارمنیان مطالب زیادی از این دو منبع نقل شده است.

شاهدان عینی

سید محمدعلی جمال زاده:

با گاری و عربانه از بغداد و حلب بجانب استامبول براه افتادیم. از همان منزل اول با گروه‌های زیاد از ارامنه مواجه شدیم که بصورت عجیبی که باور کردنی نیست و ژاندارم‌های مسلح و سوار ترک آنها را پیاده بجانب مرگ و هلاک می‌راندند. ابتدا موجب نهایت تعجب ما گردید ولی کم‌کم عادت کردیم که حتی دیگر نگاه هم نمی‌کردیم و الحق که نگاه کردن هم نداشت. صدها زنان و مردان ارمنی را با کودکانشان بحال زاری بضرب شلاق و اسلحه پیاده و ناتوان بجلو می‌راندند. در میان مردها جوان دیده نمی‌شد چون تمام جوانان را یا به میدان جنگ فرستاده یا محض احتیاط (ملحق شدن به قشون روس) بقتل رسانده بودند. دختران ارمنی موهای خود را از ته تراشیده بودند وکاملاٌ کچل بودند و علت آن بود که مبادا مردان ترک و عرب بجان آنها بیفتند.

دو سه تن ژاندارم بر اسب سوار این گروه‌ها را درست مانند گله گوسفند بضرب شلاق بجلو می‌راند. اگر کسی از آن اسیران از فرط خستگی و ناتوانی و یا برای قضای حاجب بعقب می‌ماند. برای ابد بعقب مانده بود و ناله و زاری کسانش بی ثمر بود و از اینرو فاصله به فاصله کسانی از زن و مرد ارمنی را می‌دیدیم که در کنار جاده افتاده‌اند و مرده‌اند یا در حال جان دادن و نزع بودند.

بعدها شنیده شد که بعضی از ساکنان جوان آن صفحات در طریق اطفا آتش شهوات حرمت دخترانی از ارامنه را که در حال نزع بوده و یا مرده بودند نگاه نداشته بودند. خود ما که خط سیرمان در طول ساحل غربی فرات بود و روزی نمی‌گذشت که نعش‌هایی را در رودخانه نمی‌دیدیم که آب آنها را با خود نمی‌برد.

شبی از شبها در جایی منزل کردیم که نسبتاًٌ آباد بود و توانستیم از ساکنان آن بره‌ای بخریم و سر ببریم و کباب کنیم دل و روده بره را همان نزدیکی خالی کرده بودیم. مایع سبز رنگی بود بشکل آش مایعی ناگهان دیدیم که جمعی از ارامنه که ژاندارمها آنها را در جوار ما منزل داده بودند.

با حرص و ولع هرچه تمامتر بروی آن مایع افتاده‌اند و مشغول خوردن آن هستند منظره‌ای بود که هرگز فراموشم نشده است. باز روزی دیگر در جایی اتراق کردیم که قافله بزرگی از همین ارامنه در تحت مراقبت سوارهای پلیس عثمانی در آنجا اقامت داشتند.

یک زن ارمنی با صورت و قیافه مردگان بمن نزدیک شد و به زبان فرانسه گفت: «ترا بخدا این دو نگین الماس را از من بخر و در عوض قدری خوراکی بما بده که بچه‌هایم از گرسنگی دارند هلاک می‌شوند». باور بفرمائید که الماسها را نگرفتم و قدری خوراک به او دادم خوراک خودمان هم کم‌کم ته کشیده بود و چون هنوز روزها مانده بود که به حلب برسیم دچار دست تنگی شده بودیم. به حلب رسیدیم.

در مهمانخانه بزرگی منزل کردیم که «مهمانخانه پرنس» نام داشت و صاحبش یک نفر ارمنی بود. هراسان نزد ما آمد که جمال پاشا وارد حلب شده و در همین مهمانخانه منزل دارد و می‌ترسم مرا بگیرند و بقتل برسانند و مهمانخانه را ضبط نمایند. بالتماس و تضرع درخواست می‌نمود که ما به نزد جمال پاشا که به قساوت معروف شده بود رفته وساطت کنیم. می‌گفت شما اشخاص محترمی هستید و ممکن است وساطت شما بی اثر نماند. ولی بی اثر ماند و چند ساعت پس از آن معلوم شد که آن مرد ارمنی را گرفته و به بیروت و آن حوالی فرستاده‌اند و معروف بود که در آنجا قتلگاه بزرگی تشکیل یافته است. خلاصه آنکه روزهای عجیبی را گذراندیم. حکم یک کابوس بسیار هولناکی را برای من پیدا کرده است که گاهی بمناسبتی بر وجودم تسلط پیدا می‌کند و ناراحتم می‌سازد و آزارم می‌دهد.

ژنو - ۲۵ خرداد ۱۳۵۰ - سید محمد علی جمال زاده

هانری مورگنتاو[۷۵]

روزی طلعت درخواستی از من کرد که عجیب ترین درخواستی بود که تاکنون شنیده بودم. شرکت بیمهen:New York Life Insurance Company. دیگر شرکت‌های بیمه آمریکا سال‌ها از میان ارمنیان مشتریان زیادی داشته و بیمه­ گذار این شرکت­ها بوده‌اند. میزانی که این مردم زندگیشان را بیمه کرده‌اند گواه دیگری بر عادت­های مقتصدانه­ی آنهاست.

طلعت گفت: " خواهش می‌کنم از شرکت‌های بیمه آمریکا درخواست کنید لیست کلیه بیمه گذاران ارمنی خود را برایمان بفرستند. عملاً همه آن‌ها مرده­ اند و هیچ وارثی برای دریافت پولشان از خود باقی نگذاشته ­اند. پول آنها مطمئناً به دولت واگذار شده است. اکنون دولت بهره­ور آنان می‌باشد. آیا این در خواست را انجام می‌دهید؟ "

این درخواست زیادی بود و من عصبانی شدم. گفتم: " چنین لیستی از من نخواهید گرفت "، بلند شدم و او را ترک کردم.

هانری مورگنتاو (Henry Morgenthau) (۱۸۵۶-۱۹۴۶) وکیل و دیپلمات آمریکایی، سفیر آمریکا در قسطنطنیه طی سال‌های ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۶ رئیس کمیسیون رسیدگی به امور پناهندگان یونانی که در سال ۱۹۲۳ توسط اتحادیه ملل تشکیل شد.

مارتین نیپاژ

هنگامی که در باشگاه آلمانی در "حلب " بودم، کنسول آلمان که از شهر موصل می‌آمد، تعریف می‌کرد در جاده موصل تا حلب دست‌های قطع شده کودکان را دیده است و تعداد آنها به قدری زیاد بود که می‌توانستند جاده را با آنها فرش کنند.

دکتر مارتین نیپاژ (Dr. Martin Niepage) از کتاب " وحشت‌های حلب "، بر اساس مشاهدات یک شاهد آلمانی ترجمه شده توسط مجله انتشارات نیویورک تایمز "تاریخ معاصر" - جلد پنجم - نوامبر ۱۹۱۶ صفحات ۳۳۵ تا ۳۳۷[۷۶]

تخریب آثار فرهنگی ارمنیان

همزمان با قتل‌عام و اخراج ارمنیان از سرزمین آبا و اجدادی خود در منطقهٔ شرق ترکیهٔ فعلی در سال های۱۹۱۵ و۱۹۱۶ م، نه تنها اموال قربانیان به تاراج رفت، بلکه کلیهٔ کلیساها و دیرها، که غیر از بناهای مذهبی، مراکز علمی و فرهنگی ارمنیان به شمار می‌آمدند و در آنها آثار فرهنگی ارزشمندی وجود داشت، غارت شدند و بیش از بیست هزار نسخه کتاب‌های دست‌نویس که قدمتی چندین صدساله و گاهی بیش از هزار سال داشتند نیز از میان رفتند.[۷۷]

بعد از وقایع آن سال‌ها بناهای تاریخی، همچون خانه‌های متروکهٔ ارمنیان برای یافتن گنج‌های پنهان کندوکاو شدند، زیرا روستاییان ترک و کرد منطقه این باور را داشتند که ارمنیان با هدف بازگشت به خانهٔ خود کلیهٔ اموال قیمتی را در خانه هایشان پنهان کرده‌اند. لذا تخریب‌های انجام شده در این دورهٔ زمانی چندان گسترده و سازمان یافته نبود که باعث محو بناها شود.[۷۸]

ارمنیان ساکن ارمنستان شرقی با هدف جلوگیری از این نابودسازی فرهنگی به دفتر یونسکو در مسکو شکایت کردند، اما نمایندهٔ یونسکو درشوروی سابق شکایت را نپذیرفت و خواستار طرح شکایت از طرف دولت ارمنستان گردید که آن نیز از طرف حاکمان مسکو منع شد، لذا ارمنیان ساکن در کشورهای مختلف موضوع را پیگیری کردند و مراجعات مکرر به دفاتر یونسکو در سراسر دنیا آغاز گردید که در نتیجه یونسکو به این مسئله توجه نشان داد و به بررسی ادعاهای مطرح شده پرداخت.

در همین حین توجه محققان و باستان شناسان اروپایی به این منطقه جلب شد. آنان سفرهای تحقیقاتی به شرق ترکیه را آغاز کردند و گزارش‌هایی در خصوص تخریب بناهای ارمنیان و ممانعت مسئولان منطقه از بازدید آنها به چاپ رساندند که باعث افزایش فشارهای افکار عمومی بر سازمان یونسکو شد و نهایتاًً در سال۱۹۷۴ م این سازمان بر مبنای مطالعات انجام داده در منطقه بیانیه‌ای صادر کرد و طی آن اعلام داشت که طی سال های۱۹۱۵ تا۱۹۷۴م از ۹۱۳ کلیسا و دیر فعال ارمنیان در منطقهٔ شرق ترکیه، تعداد ۴۶۴ مورد کاملاً نابود گردیده و اثری از آنها نمانده است. به علاوه ۲۵۲ بنا کاملاً تخریب شده‌اند و ۱۹۷ بنا نیز در وضعیت نامساعدی قرار دارند که می‌بایستی سریعاً مرمت شوند، ولی با مقایسهٔ این گزارش با آمار موجود در خلیفه گری ارامنه در استانبول (که در سال۱۹۱۲ م تهیه و در آن تعداد کلیساها و دیرهای فعال در منطقه با ذکر عناوین و مکان‌ها بیش از ۲۲۰۰ بنا ذکر شده بود) عمق فاجعه مشخص می‌گردد، زیرا طبق این آمارها تعداد بناهای تاریخی نابود شده طی سال‌های یاد شده بیش از دو هزار مورد بوده است.

در اوایل دههٔ ۱۹۸۰ میلادی، در پی اعتراضات ارمنیان و جلب توجه اذهان عمومی، روند تخریب کند تر شد، ولی کار در ابعاد کوچک تر، و به بهانه‌های مختلف از قبیل جاده‌سازی، حفر کانال، بستن سد و غیره ادامه یافت که با شعله‌ور شدن جنگ‌های داخلی با کردها و اعلام منطقهٔ نظامی در تمامی استان‌های شرق ترکیه در سال۱۹۸۷ م و بسته شدن این منطقه به روی مسافران به بهانهٔ نبود امنیت، ابعاد گسترده تری به خود گرفت.[۷۹]

کلیسای بارتقیموس مقدس[۸۰] واقع در نزدیکی شهر باش قلعه در شرق ترکیه برای ارمنیان، همچون قره کلیسا در ایران، اهمیت مذهبی بسیار زیادی دارد. در محراب کلیسا قبر بارتقیموس قدیس، از حواریون حضرت مسیح، واقع است که از قرن اول میلادی تا سال۱۹۱۵ م زیارتگاه مسیحیان، به خصوص ارمنیان، بوده است و بعد از قتل‌عام ارمنیان و آشوریان منطقه، متروکه و قسمتی از آن تخریب شد. از آنجا که این مکان برای مسیحیان اهمیت بسزایی دارد، برای جلوگیری از مرمت و زیارت آن توسط مسیحیان، به خصوص ارمنیان، درگیری با کردهای منطقه را بهانه قرار دادند و با احداث پادگان در اطراف آن، منطقه را نظامی اعلام کردند.[۸۱]

کلیسای بارتقیموس مقدس در ۱۹۱۳م
نمای فعلی کلیسا

دیر واراگا[۸۲]واقع در شرق شهر وان، از قرن دهم میلادی مرکز مهم مذهبی و علمی ارمنیان جنوب شرق ترکیهٔ فعلی محسوب می‌شد و تا سال ۱۹۱۵ م فعالیتش ادامه داشت. در این سال بعد از کشتار راهبان آن متروکه گردید و سپس تخریب کلیساهای آن آغاز و با سنگ‌های تراشیده شده خانه‌های روستایی بنا شد. بعد از سال ۱۹۸۷ م روند تخریب سرعت بیشتری به خود گرفت تا جایی که در حال حاضر از هفت بنای اصلی این دیر، سه بنا کاملاً محو شده‌اند و بقیه نیز نیمه ویران اند. یکی از دلایل مهم تخریب نشدن این کلیسا تا سال‌های اخیر، کاربرد جدید آن بوده است، چرا که آن را به آغل احشام روستا تبدیل کردند. خوشبختانه در سال‌های اخیر روستاییان سعی در حفظ وضعیت فعلی آن کرده‌اند، زیرا گردشگران بسیاری برای بازدید از نقاشی‌های دیواری بسیار زیبای آن (متعلق به قرن دهم میلادی) به آن منطقه مسافرت می‌کنند و ویرانه‌های این دیر قدیمی موجب کسب درآمد شده است.[۸۳]

دیر واراگا در ۱۹۱۳م
وضعیت دیر واراگا در ۲۰۰۱م

محاکمه مسببان قتل‌عام

دولت مغلوب عثمانی، که در اکتبر ۱۹۱۸ تسلیم متفقین شد، از یک سو از ترس اینکه مبادا شرایط سهمگین تر و سنگین تری از سوی دول فاتح بر امپراتوری تحمیل شود و از سوی دیگر برای فرونشاندن خشم متفقین و ایجاد وجهی مطلوبتر در دنیا اقدام به برپایی محاکمهٔ عاملان تُرک جنایات جنگی کرد.

در دسامبر ۱۹۱۸، شخص امپراتور عثمانی، فرمانی صادر کرد مبنی بر اینکه عاملان جنایتها و قتل‌عام علیه ارمنیان در جنگ جهانی اول در دوران عثمانی بایستی مورد پیگرد قانونی و مجازات قرار گیرند. سردمداران عثمانی با این اقدام خود سعی داشتند به جهانیان نشان دهند که مسئول این جنایتها تنها گروه کوچکی از ترکهای جوان بودند و نه کل حکومت عثمانی و از سوی دیگر اقدامی بود برای از میدان به در کردن رقبای امپراتوری؛ یعنی، حزب اتحاد و ترقی. به این ترتیب، کمیسیونی از سوی امپراتور برای جستجو و گردآوری مدارک و شواهد جنایات به کار گمارده شد. تمام مستندات و مدارک گردآوری شده برای آغاز این محاکمات مدارکی از خود منابع عثمانی هستند نه منابع خارجی و گردآورندگان آنها نیز ترک هستند.

پس از جنگ جهانی اول بسیاری از این افراد توسط خود مقامات ترک محاکمه و مجرم شناخته شدند ولی به کیفر نرسیدند (غیر از چند تن که توسط عدالت خواهان ارمنی به سزای اعمال خود رسیدند)، البته، تعدادی از آنها، نیز توسط انگلیس و به حکم دادگاه بینالمللی مالتا، به جزیرهٔ مالت تبعید شدند.[۸۴]

اسناد موجود درخصوص کشتار ارمنیان، اعم از تلگرافهای رمزگذاری شده، مکاتبات رسمی دولتی، دستورالعملها و شاهدان عینی، اتخاذ شد. به این منظور، ایالتهای امپراتوری عثمانی به ده ناحیهٔ بازرسی تقسیم و برای هر ناحیه دادیار، قاضی تحقیق و منشیهای لازم به کار گمارده شد. چندین نفر از وزرای دولت ترکهای جوان، رهبران حزب، مسئولان ناحیهای حزب، وکلا، فرمانداران ایالتی، مأموران دولتی و دیگر مقامات رسمی دستگیر شدند. جلسات تحقیقات در سطح دادگاههای شهرستانی در دادگاههای یک، دو و سه، در استانبول، در ۸ ژانویهٔ ۱۹۱۹م برگزار شد. طی جلسات دادرسی تحقیقاتی دربارهٔ رهبران دولت ترکهای جوان به اتهام ارتکاب جنایت صورت گرفت.

فهرست اسامی متهمان کشتار ارمنیان

از طراحان اصلی قتل‌عام ارمنیان، رهبر حزب اتحاد و ترقیو وزیر کشور(۱۹۱۳ ـ ۱۹۱۷م). او طبق رأی دادگاه نظامی عثمانی به اعدام محکوم شد. وی در ۱۹۲۱ به دست سوقومون تهلیریان به ضرب گلوله از پایدرآمد.[۸۵]

از دیگر طراحان اصلی قتل‌عام ارمنیان، عضو کمیتهٔ مرکزی حزب اتحاد و ترقی و وزیر جنگ در ۱۹۱۴م. طبق رأی دادگاه نظامی عثمانی انورپاشا در ۱۹۱۹م به اعدام محکوم شد. او همچنین در ۱۹۲۱م در آسیای مرکزی محکوم به اعدام شناخته شد.

  • جمال پاشا

از طراحان اصلی قتل‌عام ارمنیان، عضو کمیتهٔ مرکزی حزب اتحاد و ترقی و وزیر دریاداری و فرماندهٔ ارتش چهارم عثمانی در سوریه در ۱۹۱۴م. وی طبق رأی دادگاه نظامی عثمانی در ۱۹۱۹م به اعدام محکوم شد. وی در ژوئیهٔ ۱۹۲۲م به دست آرداشس گورکیان[۸۶] و پطرس تربوغوسیان،[۸۷] به ضرب گلوله از پا درآمد.

  • دکتر ناظم

عضو تشکیلات مخصوص، عضو کمیتهٔ مرکزی حزب اتحاد و ترقی و وزیر آموزش و پرورش عمومی در ۱۹۱۸م. او طبق رأی دادگاه نظامی عثمانی در ۱۹۱۹م به اعدام محکوم و در ۱۹۲۶م به دار آویخته شد.

۲۷ تن دیگر از جنایتکاران محکوم به حبس (با مدت زمان متفاوت) شدند و عدهٔ اندکی نیز به دلیل فقدان مدارک و دلایل کافی تبرئه شدند. این احکام شامل آن تعداد از مجرمان، که به دست انگلیسیها به جزیرهٔ مالتا تبعید شدند، بعدها همین تبعیدشدگان پس از بازگشت، در دوران جمهوری ترکیه، متصدی مقام و منصب در جمهوری ترکیه شدند.

محاکمهٔ مسئولان و مقامات محلی و ایالتی حزب اتحاد و ترقی در ۲۱ ،۲۳ و ۲۸ ژوئن ۱۹۱۹م صورت گرفت و حکم دادگاه در این مورد در ۸ ژانویهٔ ۱۹۲۰م صادر شد. طبق این حکم، ۳ تن از ۳۶ متهم به ده سال حبس و بقیه نیز به گذراندن دورههای متفاوتی از حبس محکوم شدند. حکم دادگاهی عاملان کشتار در ترابوزان در ۲۲ مه ۱۹۱۹م صادر شد. طبق رأی دادگاه دو تن از هشت تبهکار، غیاباً، محکوم به اعدام شدند. این دو تن عبارت بودند از: جمال عزمی بیگ، فرماندار ترابوزان و نعیم بیگ، مسئول حزب اتحاد و ترقی در ترابوزان. شش نفر دیگر به سپری کردن دوره‌های متفاوتی در زندان محکوم شدند.

مسببان قتل‌عام

طلعت پاشا

جستارهای وابسته

منابع

  1. Richard G. Hovannisian. “The Armenian holocaust”. Armenian Heritage Press. Retrieved ۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰. 
  2. “Armenian massacres”. Britannica Encyclopedia. Retrieved ۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰. 
  3. “United Nations Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities, July 2, 1985”. United Nations Economic and Social Council. Retrieved ۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰. 
  4. Taner Akçam. A Shameful Act:The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility”. Henry Holt and Co.، ۲۰۰۷. Retrieved ۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰. 
  5. ۵٫۰ ۵٫۱ Henry H. Riggs. “Days of tragedy in Armenia: personal experiences in Harpoot, 1915-1917”. Retrieved ۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰. 
  6. Totten, Samuel, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.). Dictionary of Genocide. Greenwood Publishing Group، ۲۰۰۸، ISBN 0-313-34642-9. ‏
  7. Noël, Lise. Intolerance: A General Survey. ۱۹۹۴، ISBN 0-7735-1187-3. ‏
  8. Schaefer, T (ed.). Encyclopedia of Race, Ethnicity, and Society. Los Angeles: SAGE Publications، ۲۰۰۸.
  9. Ralph J. Henham, Paul Behrens. The criminal law of genocide: international, comparative and contextual aspects. ۲۰۰۷.
  10. See Levon Marashlian. Politics and Demography: Armenians, Turks, and Kurds in the Ottoman Empire. Cambridge, Massachusetts: Zoryan Institute، ۱۹۹۱.
  11. “Resolution on genocides committed by the Ottoman Empire” (PDF). the International Association of Genocide Scholars. Retrieved ۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰. 
  12. David Gaunt. “Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-christian Relations in Eastern Anatolia During World War I”. Retrieved ۷ ژوئیهٔ ۲۰۱۰. 
  13. Schaller, Dominik J. and Zimmerer, Jürgen. “Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies – introduction”. Journal of Genocide Research، ۲۰۰۸. جلد ۱۰، شماره ۱ ٬صص ۱۴-. Retrieved ۷ ژوئیهٔ ۲۰۱۰. 
  14. Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution, April 24, 1998.
  15. ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ ۱۵٫۲ ۱۵٫۳ ۱۵٫۴ ۱۵٫۵ اسماعیل رایین، قتل‌عام ارمنیان، چاپ رافست حیدری، تهران، ۱۳۵۱، صفحه ۳۱-۳۲-۳۳. خطای منبع: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام «rain» چندین بار با محتوای متفاوت تعریف شده‌است
  16. Rummel R. J. «The Holocaust in Comparative and Historical Perspective». The Journal of Social Issues. Volume 3, no.2. April ۱, ۱۹۹۸. Retrieved April ۳۰, ۲۰۰۷.
  17. BBC News - Q&A: Armenian genocide dispute
  18. ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ Masters,Bruce, Encyclopedia of the Ottoman Empire, 2008,” Armenian Massacres”,page 54-55
  19. "ارمنستان". دله دانشنامه ایران. ج. ۲. تهران: بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۶. شابک ‎۱-۵۹-۷۰۲۵-۹۶۴-۹۸۷. هارشی‌یه بیّه‌یِ 2012-10-24. 
  20. akhbare-rooz (iranian political Bulletin)
  21. BBCPersian.com
  22. Robert Melson, Leo Kuper, «Revolution and genocide: on the origins of the Armenian genocide and the Holocaust», University of Chicago Press, 1996. pg 139: «It was in this context of exclusion and war that CUP made a decision to destroy the Armenians as a viable national community in Turkey and the pan-Turkic empire. Thus a revolutionary transformation of ideology and identity for the majority had dangerous implications for the minority. As will be discussed in Chapter 5, the Turkish nationalists revolution, as initiated by the Young Turks, set the stage for the Genocide of Armenians during the Great war»
  23. پیر کیلار، برای ارمنستان خاطره و پرونده، دفترهای پانزده روزه، سری سوم، چاپ 1902 پاریس
  24. ویکتور برار، سیاست سلطان، مجله پاریس، مورخ 15 دسامبر 1896
  25. گزارش کمیسیون تحقیق مندرج در کتاب آبی گزارش پارلمانی بریتانیا، ترکیه 1895 شماره 1
  26. کمیسیون تحقیق در مورد کشته شدگان فهرستی تنظیم کرد با ذکر اسامی 900 نفر کشته که در حدود یک چهارم رقم کل بود. در این فهرست اسامی بچه‌های چهارماهه هم دیده می‌شود.
  27. http://en.wikipedia.org/wiki/Armenians_in_the_Ottoman_Empire
  28. Seghbos
  29. Shnork
  30. Abraham Terzian
  31. Tatian
  32. http://en.wikipedia.org/wiki/Confiscated_Armenian_properties_in_Turkey
  33. Noradenkian
  34. H.Pezchian
  35. Sarvarian
  36. Palian
  37. Dolme Baghche
  38. Bosfor
  39. http://en.wikipedia.org/wiki/Armenian_Genocide
  40. Reshad Pasha
  41. Chochikian
  42. Pashatatian
  43. Chalabi
  44. Gazaerian
  45. Ekanian
  46. Baraghamian
  47. Tatian
  48. Sinarian
  49. Hovian
  50. Baronian
  51. Hoterjian
  52. Abekian
  53. Seraydarian
  54. Karapetian
  55. Nalian
  56. Chebookchian
  57. Hakobjian
  58. http://www.genocide-museum.am/eng/remember_armenian_genocide1.php
  59. http://www.genocide-museum.am/eng/online_exhibition_13.php
  60. http://en.wikipedia.org/wiki/Armenian_notables_deported_from_the_Ottoman_capital_in_1915
  61. Robert M. Labaree. «The "Jihad" Rampant in Persia». هارشی‌یه بیی ۱۲ اکتبر ۲۰۱۱ گادِر. 
  62. http://tarikhirani.ir/fa/events/3/EventsList//وقایع.و.رویدادها.html?Page=&Lang=fa&EventsId=426&Action=EventsDetail
  63. http://en.wikipedia.org/wiki/Press_coverage_of_the_Armenian_Genocide
  64. رضا، عنایت الله، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد ۷، «ارمنستان»، ص ۶۹۶، چاپ اول: ۱۳۷۵، تهران
  65. arkun,aran,The Encyclopedia of Christian Civilization,4 Volume Set,"Armenian Genocide",2011,ISBN:9781405157629,Page 126
  66. Richard G. Hovannisian,The Armenian People from Ancient to Modern Times , volume 2 , ISBN:1-4039-6422-x,page 271
  67. britannica:Armenian massacres
  68. BBC News - Q&A: Armenian genocide dispute
  69. Human Rights Association of Turkey, Istanbul Branch
  70. BBC News - Q&A: Armenian genocide dispute
  71. سوئد نسل کشی ارامنه را به رسمیت شناخت
  72. همدردی بی‌سابقه اردوغان برای کشتار ارامنه خبرگزاری انتخاب
  73. اوباما: کشتار ارامنه به رسمیت شناخته شود خبرگزاری انتخاب
  74. اوباما: کشتار ارامنه به رسمیت شناخته شود خبرگزاری انتخاب
  75. http://en.wikipedia.org/wiki/Henry_Morgenthau,_Sr.
  76. http://www.docshut.com/ktnmqm/armenian-genocide-dr-martin-niepage-the-horrors-of-aleppo-1975.html
  77. http://en.wikipedia.org/wiki/Armenian_cultural_heritage_in_Turkey
  78. http://en.wikipedia.org/wiki/Armenian_Genocide
  79. http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=C980D9BE-CAC1-49DC-995A-8F016E64AB40
  80. http://en.wikipedia.org/wiki/Saint_Bartholomew_Monastery
  81. http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=C980D9BE-CAC1-49DC-995A-8F016E64AB40
  82. http://en.wikipedia.org/wiki/Varagavank
  83. http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=C980D9BE-CAC1-49DC-995A-8F016E64AB40
  84. http://en.wikipedia.org/wiki/Turkish_Courts-Martial_of_1919–1920
  85. http://en.wikipedia.org/wiki/Soghomon_Tehlirian
  86. Ardashes Gevorgian
  87. Petros Ter Poghosian

پیوند به بیرون

  • قتل‌عام ارامنه و مطبوعات وقت خارجی [۱]
  • قتل‌عام ارامنه و مطبوعات وقت ایران [۲]
  • نابودسازی فرهنگی [۳]
  • تخریب آثار فرهنگی ارمنیان [۴]
  • نژادکشی ارمنیان در نوشته های پژوهشگران و نویسندگان ایرانی [۵]
  • مقاله‌های محققین ایرانی در خصوص نسل کشی ارمنیان [۶]
  • نژاد کشی ارمنیان بیانات جهانیان [۷]
  • دادگاه ناتمام (فیلم)[۸]
  • دو گزیده از کتاب اقدام شرم‌آور تانر آکچام [۹]
  • در سال ۱۹۱۵ چه بر سر ارمنیان آمد؟ (تحلیلگر بی‌بی‌سی)[۱۰]
  • عکسهایی از قربانیان نسل کشی [۱۱]
  • آرشیو روزنامه‌های خارجی در خصوص نسل کشی ارمنیان [۱۲]
  • اسناد و گزارش رسمی نژاد کشی ارمنیان [۱۳]
  • ارمنی تباران استانبول [۱۴]
  • نقش ارمنیان در امپراتوری عثمانی [۱۵]
  • کتابهایی در خصوص نسل کشی ارمنیان [۱۶]
  • دادگاه ناتمام [۱۷]

شابلون:موضوعات ارمنستان

شابلون:Link FA شابلون:Link FA شابلون:Link GA