پهلویون
- شِمه منظور شاید اینتا بی‌بائه: پهلوی (گجگجی بیری).
پهلویون (۱۳۰۴ تا ۱۳۵۷ هـ.ش.) اتا مازرونی دودمون هسّه که پس از انحلال سلسله قاجارون ، ئیرون دله پادشائی ره بیته، رضاشاء ، شائ ئیرون از (۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰) ئو بونیانگوذار رَج پهلوی بیه.
محمدرضا پهلوی (۱۲۹۸ - ۱۳۵۹) از ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ تا در بموئن اینقیلاب ایسلامی ئیران در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ شائ ئیران بیه. وه با دربموئن اینقیلاب ئیران کنار دکته ئو از این سو آخری شائ نیظام سلطونی ئیران دله اشمارسّه وانه. سلطونیت پهلوی با اینقیلاب ئیران رِقِد بورده. اینقیلاب ۱۳۵۷ ئیران، اینقیلابی بیه که با دیّن ویشته مردمون ئو حزبئون میلّی، دینی، کومونیستی ئو روشنفکرون ئیران، نیظام شائی این کشور ره از بین بورده، ئو پیش‌زمینه سرکار بموئن نیظام جه موری ایسلامی ره ایران دله جِفت ئو جور هکرده. ۲۲ بهمن سنه ۱۳۵۷ ره روز پیروزی این اینقیلاب دونّه. اینتا انقلاب آیت‌الله خمینی رهبری جا به پیروزی برسیه.
مردمون ئو احزابئون از انقلاب مشروطه اتتظار استقلال، رهائه ئو ایستیقرار حکومت ملّی داشتنه که از ابّلین ماه ئون پس از دربموئن فرمون مشروطیت ئو وا بیّن مجلس شورای میلّی ئو به ویژه بائو ِبشنو به سر موتمم قانون اساسی به خرابی بکشیه. نزدیکی سیاست روسیه ئو بریتانئون پس از ۱ قرن ریقابت، باعث اینعیقاد قرارداد ۱۹۰۷ ئو قرارداد ۱۹۱۵ در تکّه هکردن ئیران به مناطق نفوذ به خاطر جلوبیتن از حضور کشورئون دیگه بیه.
ابّلین جنگ جهونی دله (۱۹۱۸ – ۱۹۱۴ م.) با رِقِدهدائن بی سوئی ئیران، قسمتونی از کشور ره دیگه کشورون بیتنه ئو ئیران میدونِ جنگِ روسیه ئو بریتانئون ئو عوثمانی بیّه. انده شائون اون زمون بی خاصیت بینه که خله موشکیلات ئیران دله رَج بیّه حتّی نزدیک بیه ئیران ره تیکّه تیکّه هکنن.
دمبداء بیّن رژیم روسیه تزاری که حیمایت از قاجارون ره عوهده داشته ئو جاگوزینی بلشویکئون که فریاد رهائی سر دانه،باعث بیّه بریتانئون ویشته بخائن ئیران ره بیرن تا هم شه قدیمی کـَل سَر«دوشمن» پیش دکفن هم نفت ره بالا بَکشِن.
قرارداد ۱۹۱۹ وثوق الدوله ، که ئیران ره در وضع تحت الحمایگی قرار هدائه، به ایمضاء برسیه ئو این کار از دله بموئن ئیران به کونفیرانس صولح ورسای جلوگیری هکرده. با هارشای ژینرال آیرون ساید اینگیلیسی استاروسلسکی فرمونده روسی قزاق کنار بیشته بیّه ئو سردار همایون، فرموندئی کولّ قزاق ره بیته. این زمون همه خاستنه که قرارداد جا ایعتیراض هکنن همینتا سَر احمدشاء پیمون ره قوول نکارده ئو بریتانئون شه هارشا ره به ئیران تغییر هدائه.
اتا حوکومت لازم بیه تا شورش ئونی میثل: سِرخ ِارتش که تا گیلان بمو بینه یا امیر موید ئو ونه وچون جه جلوگیری هکنه ئو جلوی روشد نهضتئون مردومی، که نفت دارئون وسّه موضر بیه ره بیره ئو همینتی مردمون سوخن ره گوش هاده. سوخن ئون آیرون ساید با رضاخان ئو سیدضیاءالدین طباطبایی قزوین دله سرنوش ساز بیه. رضاخان به دیگه کاندیدائون سبقت بیته ئو موجری کودتای ۳ایسفند ۱۲۹۹ش. بیّه.رضاخان میرپنج، عبسقلی خان سوادکوهی ِریکا مئروف به داداش بیک ۱۲۵۶ شمسی روستای آلاشت دله کنارهکته ئو در ۲۲ سالگی به نیروی قزاق دَوِسته ئو در زمون ۲۰سال مراحل نیظامی ره تا فرماندئی هنگ قزاق ِخنه (آتریاد) همدان طی هکرده ئو قرار بیّه شاء بوّه. به احمد شا جوون آخری شاء از سلسله قاجارون هم اطمینان هدانه که هیچ که وه ره کودتا نزنده ئو همونتی وه ره مجبور هکردنه که فرمون ریاست وزیرائی سید ضیاء الدین ره ایمضاء هکنه ئو عونوان سردارسپه ره هاده رضاخان دست.
به دنبال کودتای ۳ایسفند ۱۲۹۹ که روز دوشنبه سیّم مائ (حوت) نیمه شو رِخ هدائه، نیشتنگاء ره بیتنه ئو با درست هکردن سرئوصیدا ئو تیراندازی بی مورد ئو زد ئو خوردئونی الکی، کودتاگرون بتونستنه مردمون دله وحشت ئو ایضطیراب دمبدن ئو فردای اون روز خله از گت مردمون ره بیتنه ئو مردمون ره به طریقی راضی هکردنه.
سیدضیاءالدین طباطبایی به خاطر عوام فریبی ئو بیتن ئو جاهت سیاستی، قرارداد ۱۹۱۹ م. ره ول‌هکرده ئو اینگیلستون هم برای ایغفال مردمون ئیران، ول‌هکردن این قرارداد ره با خِشنودی قوول‌هکرده تا کابینه مورد هارشا کابینه‌ای میلّی ئو ضد اینگیلیسی مئرفی بوّه.
قرارداد ئیران ئو شوروی ۱۹۲۱ که متضمن اینصیراف از امتیازات تزارئون بیه، ایمضاء بیّه (۱۲۹۹ ه.ش.). زمونی بعد سردار سپه به جای مسعود کیهان وزیر جنگ بیّه ئو همکار خادش سید ضیاء ره در موبارزه قودرت تبعید برسنیه. رضاخان تا ۲۶ خرداد ۱۳۰۲ ه.ش. با حضور در کابینه‌ئون قوام، مشیر الدوله ئو مستوفی الممالک با عونوان وزیر جنگ گتِ تصمیم گیرنده بیه.
سردار سپه با ایدغام دیویزیون قزاق، ژاندارمری دولتی، بریگاد مرکزی ئو سایر قوای پراکنده نیظامی پولیس جنوب، ارتش موتحدالشکلی ره پایه بیشته که فقط موجری دستورئون وزیر جنگ بیه ئو در همین زمون به پاره‌ئی از نهضتئون از جومله گیلون جه موری ئو قیوم کلنل پسیون پایون هدائه.
جونبش جنگل توسوط میرزا پچیک خان شومال کشور دله شیکل بیته ئو در زمون کوتائی بتونسته در موقابل قوای بیگونه ایستادئی هکنه. پس از پیروزی بلشویکئون ئو سرنگونی حکومت روسیه تزاری، چه‌تی این نهضت در مقطئی مورد حیمایت بلشویکئون قرار بیته، میرزا پچیک خان جنگلی قوربونی توافقات بین اولمیللی بیّه ئو قوای رضاخان بتونسته پس‌موندسّه نیروئون وه ره هم موتلاشی هکنه.
رضاخان سردارسپه خورداد ۱۳۰۲ ش. فرمون نوخست‌وزیری ره از احمدشا بیته ئو موجبات سفر سیّم وه ره به ئوروپا فراهم بساته (۱۳۰۲ ش.).