تیرمای ۱۳ شو

تیرمای ۱۳ شو

محلی نوم	(mzn) سینزه تیرما شو (mzn) لال شو
نوع	فسدوال جشن (fa)
منسوب به	تیره ما
روز	۳ نوامبر
مدت	۱ d
دوره	۱ سال
جایی که دره	شمال ، مازرون گیلون اوستان تهران اوستان سمنان اوستان البرز اوستان
کشور	ایران
شگین	لال بی‌ین

تیرمای سیزده یا تيرما سينزه شو که وه ره لال شو و لال‌لالی شو هم گنه، اتا گتِ جشن هسته که تيرمای تبریِ سيزدهمين روز گدر جشن گیرنه. این مراسم مازرون و گیلان مردم میون جشن بهیت بی‌یه.

تیرمای سینزهِ اصل-ریشه دقیقاً میّن نی‌یه ولی افسانه‌ئون دله روایت خلوئه؛ اتاشون که ویشته طرفدار دارنه، این هسته که آرش کمانگیر این شو بورده دماوند تک جه تیر ووشا تا ایران و تورانِ سامون ره اینتی رسد هاکنه.

تیرمایِ شو رسم-رسوم زیاد هستنه. اتاشون «لال» مراسم هسته که ات‌نفر شه دیم ره سیو کنده و بصتینکلا لال وونه و مله‌گردی کنده و بخوند-بخوند همراهی، مردم سره جه شیرنی جمع کننه. این شویِ سفره و شوچره هم معروف هسته و محلی خراک و شیرنی آماده کنه و سفره په شعر خوندنه و امیری جه فال گیرنه.

نوم

این جشن نوم ره ونه تاریخ جه بیتنه. تبری تقویم دله سیزده ماه دارمی که اتاشون «تیرما» هسته که پائیز دله کفنه. ونه سیزهمین روز که جشن گیرنه، خورشیدی تقویم دله ۱۲ آبان هسته.

وه ره لالِ مراسم وسّه «لال شو»، «لال‌لالی شو» «لال مارکا» یا «أ بَ بَ شو» هم گتنه. این شو ره هر منطقه‌ای اتی نوم یشتنه و همینسه اینتا جشنِ نوم ره «امیری خئون»، «پلا دارک»، «پلایی دارک»، «تیر جشن»، «سیزدمینی شو»، «لال شیش زن شو»، «لال چو»، «هوت هوت» و… هم گتنه. خِدی ۱۳ ره هم هر لهجه‌ای ات‌جور گنه؛ سیزده، سیزّه، سینزه و… واری.

مناسبت

دقیقاً میّن نی‌یه کجه جه این جشن شروع بیه و ونه تاریخی یا اساطیری ریشه چچی هسته؟

خله‌ها فکر کننه که تیرما سینزه ره این‌سه جشن گیرنه که آرش این‌گدر بورده دماوند سر جه تیر ووشا و ایران-تورانِ سامون ره میِّن هاکرده.

ابولقاسم اسماعیل‌پور ونه خوری گانه: «تيرما سيزده جشن، تيشتر ِنيايش وسّه بی‌یه کی اتا ايزده و خشکی ديو جه جنگنه و پيروز وانه و باعث وانه وارش بئه. تيشتر اتا روز نومه که مصر باستون دله، تابستون اولین روز اتفاق کَته... اين که چرا گيلون و مازرون دله، تيرما پاییز دله دکته، اين وسّه هسته که ايران شمالی مناطق دله، این روز، پاييز خاصیتون ره دانّه و پاییز دله هسته که اینجاهان وارش سرکانده.» علی صادقی هم این جشن ره تیرگان ِجشن ِباقی‌بموندست دونده.

البته روایت و آسنی خله دره؛ اپار (بعضی) اعتقاد دارنه که این جشن آرشِ تیر ووشائن جه ربط دارنه و سالروزی هسته که آرش بورده دماوند چکل و اونجه جه تیر رها هکرده تا ایران و تورانِ سامون ره میّن هاکنه. ات دسته هم گنّه که این روز دله کاوه بزو ضحاک ره بکوشته و «مهرگان» جشن دسوری هسته. یا وه ره امام علی دنیا بموئن جه ربط دنّه.

تبری واژه‌نومه دله، صادق کيا گانه: «باستانی جشنون جه... که مازرونی-گيلونی تقويم ِ دله بموندسته، نوروز په، همه جه معروف‌تر، تيرماسيزده شو هسته و این همون تيرگان يا آبريزگان جشنه که تير ما، تير روز گادِر، ايران دله بَییته بی‌یه.»

لال مراسم جه هم خله نمادین معنا برداشت وونه؛ مثال، اوصانلو (صدا-سیمای کارشناس) گته که این چویی که لال دست کته، آرشِ کمونِ نشونه هسته. یا اتی گنه که شاید لال بىستا موندنه، زرتشتیون یادگار بوئه که مسلمون‌های دست‌بن بىستایی دئینه.

لالِ آسنی

اتا آسنی (داستان) دره که گنه «لال» که چلیک‌وچه بی‌یه، ونه مار وه ره جنگل سر بی‌یشته و وه ره اتا دارِ چله تن تو-تو هاکرده و بورده. تیر دارِ دل وچه وسه بسوته و وه ره بیارده شه سینه درون و شه تنِ شیره ره هدا وچه بخره و گت بوه. إسا هر سالنه، وچه اون روز که مار وه ره سردینگو، دار دله جه بریم إنه و شونه قرمرض ئو کفنه و دارونِ چله جه شه وسر لباس چاره کنده و اتا تیر دارِ شیش جه سره-به-سره شه مارِ دمبال راه کفنه. مردم که ونه بخاستی ره ندونّه، وه ره خراکی دِنه و راهی کنّه.

رسم

شگین

قدیم اونان که نومزه نیشت بینه، سینزه شو خاسته بوو، خراک و لباس شه نومزه ره هدیه دانه و وه ره گتنه «سیزدهی». کشاورز و دامدارون باور داشته که تا سینزه نماشون نیه و شو نکتنه، ونه شه تموم کارون ره جمع هاکنن و نصف‌کاله کار نمونده. گتنه اتا لحظه این شو گردِ دنیایِ ئو إستنه و هرکس این لحظه ئو ره هارشه و ونه دله اتاچی دمبده، اون متاع طلا وونه. یا گتنه این شو فقط تنها شویی هسته که اسب‌ها شه چشم ره کوریک گیرنه و خو شونّه. قدیم بعضی مردم شگین وسه، نماشون ورها تش روشند کردنه که این تش‌چو نوم ره سوچو گتنه.

بعضی جائون تیرمای سیزدهِ نماشون شه سِره‌یِ دَم‌سر «بابو» (مشعل) روشند کردنه. اتی هم مجمع دله خِراکی یشتنه و شه بمرده‌ئونِ نذر کردنه و شینه قورستونی. اون شویِ صوی وسّه، هر خنه جه ات نفر شی‌یه قرمرض (چشمه) دله ئو کته و اونجه اتا سنگ و چند چیکه ئو و سبزی ره گیته یارده سِره که وه ره «ورمزدی» گتنه و گتنه برکت یارنه. ورمزدی ئو ره سره‌یِ آدمون خِردنه و خنه‌یِ چارگوشه ات سسکه شندینه.

لال شو

اتا لال و ونه غولِ مار، سوادکوه شهرستان.

نماشون وری که بی‌یه، جوون‌ها شیش‌چو گیتنه شه دست و ونه بن ره کیسه وندستنه و وچ‌وچون ره پیش اینگونه و مردمِ سِره در ره زونه و لال‌بازی و شعرخونی جه، صاحاب‌خنه جه شیرنی‌بخاه بینه. اینتی شعر خوندستنه که:

لال بیَمو،

لال بیَمو،

پارسال و پیرار بیَمو،

چِل بَزِن، دیگِ بَزِن،

لال اِنِه لالَک اِنِه،

سال و ماه ارزون بوه،

لال مار رسوا نَوه،

لال اِنِه لالَک اِنِه،

پار بورده، امسال انه

ات نفر که وه ره گتنه «لال»، شه دیم ره سیو کرده و دستمال وندسته شه سر و دکِّل گپ نزو. بعضی جائون لال شه دیم ره لَوه بن دی جه سیو کرده ولی بعضی گدر شه دیم ره جرب و کِلا و... جه هم پوشندینه. لال وسّه کسی بوئه که مردم وه ره خار آدم بشنوسن. وه ره گتنه دوازدهم شو قارمرض دله غسل هکنه و پاک تن داره و گپ نزنه تا ات‌موقع خطایی (غیب و دِرو-دَون دسوری) ونجه پیش نئه. البته اتی نظر این هسته که بچا ئو کته تا ونه زىوون بند بئه و نتونه گپ بزنه.

لال اتا شیش‌چو داشته که وه ره «لال شیش» یا «لال شوش» گتنه و مردم ره بزو-بوشه، گتنه شگین دارنه و برکت یارنه و تا سال دیگه مریضی و ناخشی نییرنه. لال ره وردنه زنان که حامله نئینه یا کیجائون که خاستگارچی نداشتنه یا دار که میوه ندا ره تن‌سُسنه که وشون تن برکت دکفه. بعضی جاهان رسم بی‌یه که ات‌مردی کال‌تک تور ره ماسته و مثلاً دار که بار نِدا ره تهدید کرده تا اتی بئه و دار ره ضامن بووشه. ونه کال‌تک تور ره «لال توآر» گتنه.لال تونسته شیش ره سِره دله سَر بی‌یله که صاحاب‌خنه وه ره تبرکی بَیره و بَوِره شه بوم‌سر دگاردنه یا چاچ‌بن بی‌یله تا سره‌خنه برکت دکفه. شیش ره ویشته تیر دار (توت) جه گیتنه و «توت شیش» گتنه. بعضی جائون هم وه ره «توت شیشک» گنه یا سوادکوهی‌ها شنگ دار جه شیش چینّه که صاف بوشه. شهسوار وری هم به یا شمشاد چو ره شیش درست کردنه.

لال اکثراً مرد آدم بی‌یه و کم پیش إنه که کیجائون لال بون. گال‌به‌گال، کیجائونی که خاستگارچی نداشتنه، شه سر چادرشو یشتنه و شینه مردم در ره زونه و صاحاب‌خنه جه «لال پلا» گیتنه که بخرن و وشون بخت بصتینکلا باز بووشه.

بعضی سره‌ئون، صاحب‌خنه خش‌داری گته که لال ره گپ بیاره و وه ره مشتلق نده. بابل وری اتا «شال انداز» رسم دیّه که شینه بوم‌سر جه رسن تن کیسه دسوری دوتنه و صاحب‌خنه وه کپتل کردنه که ونه دله شیرنی بیله.لالِ همراکِت، دِنفر دئینه که اتا خزانه‌دار بی‌یه و شیرنیِ کیسه ره کینگ کشی‌یه و اتی دیگه بصتینکلا «لال مار» بی‌یه که شعر خوندسته. این سه‌نفر شه میون هرچی گیتنه ره رَسِد کردنه و اگه ویشته بموندست بی‌یه، بقیه ره هم دانه. بعضی گدر تا ۵ نفر هم مله‌گردشی شینه و بعضاً دتا همراهون نوم ره شیشدار و کیسه‌دار هم گتنه. لال نوسته أی مقار بئه که کی بی‌یه وگه‌نا ونه أجر ضایع بی‌یه.

خراک

بعضی جائون چند روز کار داشته که تیرما سیزده بوو، بینج وردنه دنگ‌سر و خار-خار دونه ره آرد کردنه و وه ره آغوز همرکت پیس‌گندله زونه.(هر لهجه این شیرنی نوم ات‌که فرق کنده) اون شویِ نماشون که بی‌یه، سره دله سفره چینه و مهمانیِ خراک ره یشتنه و علایده بر این، پتی بزه نون و کماج پتنه. آغوز، سنجد و چای و میوه هم به‌راه بی‌یه و خانواده سفر دور نیشتنه و هئی ره گب گیتنه. خارچی یا کاچی، پیسته کانده، پشت زیک، سمنو و کاندس و ولیک هم گال‌به‌گال سفره سر یشتنه. شام وسّه قدیم‌ته تلا کشتنه چون تلایِ بکوشتن و قربونی هاکردن اتی تقدس داشته و عیید وسّه وه ره خرشی کردنه. شهسوار دله، دوهزار میان‌کوه مردم اتا قدیم رسم دارنه که این شو ونه به‌جز نون و ئو، سینزه چیز دیگر ره بخرن.

فال

امیر پازواری شعر ره بخوندستن، ویشته جائون اتا رسم بی‌یه که تیرمایِ سیزدهِ اصلی رسومات دونستنه. این روز دله، خانواده‌ی اعضا هرکامین اتا چی، انگشتر و... سون ره دِمدنّه اتا ظرف دله و بی اون که بَوینن چچی ره دَرنه دریارنه، اتچی ره بریم یارنه؛ بعد اینکه اون وسیله ره دربیاردنه ات‌نفر امیری خوندنه و این شعری که بخوندسته، اون نفر ِفال هسته. انواع مختلف فال بئیتن دره؛ طبری‌خونی، حافظ فال، آغوز فال، سنجق‌بزوئن، گوش‌یاری و... واری.

این رسم گیلان دله هم دره و اونجه شعری که خوندنه نوم ره «تبری» گننه. گیلانِ شرقی شهرستانون دله، این شویِ مهمترین رسم «کِلا (کوزه) فال» هسته. سنگسر وَری هم همینتا رسم دسوری ره دارنه.

خله جائون إسا حافظ ِفال بمو و امیری جا ره بیته.

دیگه رسومات

کاورد که سمنان اوستان شنه، این نماشون شونّه اتا چشمه وَر و آپاش آپاش جشن ره گیرنه و وارش بوارستن وسّه شعر خوندنّه.شمیرزاد وَری اتا «پلایی دارک» یا «پلادارک» رسم گیتنه که لال ره موندنه ولی جمیعتی شونه مله‌گردشی و خوندنه: «تیک تیک تیک پلادارکمه» که صاحب‌خنه وشون ره مزد هاده.

قصران، لواسون و شمرون وَری هم این جشن ره «سیزدمینی شو» و «سی زمینی شو» گتنه و وچ-وچون شینه مردم در ره وا کردنه و شه جِرِب ره دمدانه خانه‌دله که صاحاب‌خنه ونه درون ره شیرنی پر هاکنه و پس هاده. البرز جنوبی محله‌ئون اتا «هوت هوت» مراسم هم گیتنه که لال مراسم ره مونسته ولی وچون شینه پشت‌بوم جه اتا دئیل ره کپتل کردنه سره‌پیش و صاحب‌خنه ره گتنه که «بیامِیم خانیتانی مَهَر ماچِکُلا بَبُریم ته دریا» و ونجه خراکی گیتنه.

این سال زمونه

تیرمایِ سینزه شویِ ریشه تبرستون تاریخ جه ورگردنه؛ البته گیلان شرقی ور هم اینتا جشن ره گیتنه. کومش (که إسا وه ره سمنان اوستان گننه) هم این جشن رسم بی‌یه و مثلاً پلور وه ره «تیرماسزده» گتنه و نوروز قایده وه ره مهم دونستنه. تا دهه‌ی ۱۳۵۰ شمسی، این عید ره تبرستون دله مفصل جشن گیتنه و کوهستون و روستائون و شهر دله بهیت بی‌یه ولی کم‌کم جلگه‌ای مناطق دله این رسم از باب دکته. سال ۱۳۹۱ شمسی، این جشن ره ایرانِ میراث ناملموس فهرست دله ثبت ملی هاکردنه.

إسای سال‌زون کمته این جشن ره به‌جا یارنه و هم‌اتنده که وه ره جشن گیرنه هم ویشته بخردن رسم ره جا یارنه و ونه نىمایشی رسم خله کم إجرا بونه. ایران رسمی تقویم دله تیرمای سینزه جایی ندارنه. با این‌چنین، تلاش‌هایی بیه و مله‌ئونی درنه که تیرمای‌سینزه جشن ره برگزار کنه یا وه ره فستیوال و جمیعتی مراسم واری برگزار کنه. خصوصاً سوادکوه شهرستان دله هنتا لال شو ره یاد نکردنه و جشن گیرنه. علایده بر سوادکوه، رویان و آمل مله‌ئون هم حلا این جشن ره برگزار کننه.

لال شعر ره هم جدید سال‌ماه نو مزقون و ترانه جه نو هاکردنه؛ مَثِل، لال إنه که شواش گروه بساتنه واری. این آهنگ ره احمد محسن پور بسات بی‌یه و علی اصغر رستمی بخوندست بی‌یه.

بعضی مردم لال شو ره خله هالووین جه اندا-ور-اندا گیرنه که غربی کشورون دله پئیزِ اوایل مردم عجیب-غریب لباس و ماسک یلنه.

دپیته چرخه‌تو

• هالووین

بِریمْ بگردستن

• تیرماسینزه؛ وقتی یک فرانسوی، قاسم‌آبادی می‌رقصد!/ ۱؛ تیرماسینزه؛ وقتی یک فرانسوی، قاسم‌آبادی می‌رقصد!/ ۲؛ تیرماسینزه؛ وقتی یک فرانسوی، قاسم‌آبادی می‌رقصد!/ ۳