ارمنیون نسل‌کوشی

شابلون:Infobox civilian attack نسل‌کشی ارامنه (به ارمنی:Հայոց Ցեղասպանություն، که گاهی با عناوین دیگری چون هولوکاست ارامنه، کشتار ارامنه و نیز توسط خود ارمنی‌ها با عونوان گت جنایت (به ارمنی:Մեծ Եղեռն) بشناسسه بونه، به نابودی عمدی و از پیش برنامه‌ریزی بئی (نسل‌کشی) جمعیت ارمنی ساکن سرزمینای زیر کونترول امپراتوری عثمانی در خلال و درس پس از جنگ جهانی اول (۱۹۱۵ تا ۱۹۱۷ میلادی) توسط دولتمردون ترک عثمانی و رهبران قیام ترکان جوان اطلاق بونه. عملیات در قالب کشتارای دسته‌جمعی و نیز تبعیدهای اجباری در شرایطی که موجبات مرگ تبعیدشدگان ره فراهم بیارده، انجوم گیته. امروزه تعداد کل قربانیون نسل‌کشی ارامنه به طور عام بین اتتا تا اتتاو نیم میلیون نفر برآورد بئیه. در طی اینتا دوران گروه‌های دیگر قومی منطقه، از جومله آشوریون و یونانیون، نیز به طریقی مشابه مورد حملهٔ ترکان عثمانی قرار بئیتنه به گونه‌ای که برخی از محققون اینتا رویدادا ره نیز بخشی از همون سیاست نابودسازی قومی دولت‌مردون ترک دونستنه‌. امروزه این رویداد به طور گسترده به عونوان اتا از اولین نسل‌کشی‌های قرن بیستم شناخته بونه.

علاوه بر دسگیری و دار بزوئن ارامنه، جمعیت بسیار زیادی از مردنون، زنانون و کچیک وچون ارمنی از شه خنه و کاشونه تبعید، بدون هیچ دسترسی به او و غذا به قصد مرگ وادار به راهپیمایی در مسیرهای طولانی و بیابونی بینه. تجاوز و آزار و اذیت جنسی قربانیون توسظ نیروهای متخاصم در طول تبعید به دفعات گوزارش بیه.

اتتا خله پژوهشا درباره نسل‌کوشی ارامنه انجام بئیته و بونه. که قریب به اکثریت اونا وقوع چنین نسل کوشی ره واقعی و انکارناپزیر دوننه. امروزه کشور ارمنستون خواهان به رسمیت بشناستن اینتا نسل کوشی هسه اما دولت ترکیه علی‌رغم عدم انکار وقوع چنین واقعه‌ای از پذیرفتن اینتا واقعه با عونوان «نسل کوشی» خودداری هکرده و وجود سیاست سیستماتیک برای نابودی ارامنه ره قبول ندارنه. .

اخراج ارامنه اغلب اوقات با غارت، تجاوز و کشتار همراه بیئه. خله از اخراج شدگون کشته بئینه، یا از وشنائی و بی سرپناهی در راه ارودگاه‌های نزدیک دیرالزور –شهری در نزدیکی روخنه فرات کشور سوریه امروزی دله– جانشون ره از دس هدانه. چندین هزار نفر از وشنائی و بیماری ارودگاه‌های اسرای جنگی دله–که در اونجه بساته بیئه- جانشون ره از دس هدانه.

اجماع نظری در مورد علت‌ها و هدفای اخراج ارامنه مومکن هسه هرگز بدس نییه. صاحب منصب‌های ترک اجازه دپشوسن بایگونی تاریخ جنگ ره به گروه موستقل تحقیقاتی تاریخ ره ندانه و هدف دولت عثمانی از اخراج ارامنه حل نئی باقی‌ بمونسه. خاطره اینتا واقعه به عونوان جنبه بسیار موهم بر هویت ملی ارامنه تا به امروز باقی‌بمونسه و خله از ارامنه ادعا کننه که هیچ سازشی با جومهوری ترکیه تا زمون به رسمیت بشناسن عمل نسل کوشی امکان ندارنه

دانشنامه ایران اینتا مورد دله بنوشیته: «گ‌تترین رویداد مصیبت‌بار تاریخ ارمنیون دله با آغاز اول جنگ جهانی روی هداهه. ۱۹۱۵م دله دولت «ترکان جوان» تصمیم بئیتنه همهٔ جمعیت ارمنی ۰۰۰‘۷۵۰‘۱نفری کشور ره به سوریه و میون رودون انتقال هدن. اون ارمنیون عثمانی ره به رغم اتتا خله تعهد از اونابه وفاداری ـ عناصر خطرناک خارجی و شریک در توطئهٔ دشمن مسیحی‌گرای تزاری برای برهم بزوئن فعالیتهای عثمانی شرق دله دونسننه. اونچه دله بعدن «اولین نسل‌کوشی» سدهٔ ۲۰م بخونسه بئیه، صدها هزار ارمنی که از شِه خنه‌ بیرون هکرد بئینه، یا قتل‌عام بئینه، یا در خلال جابه‌جایی قومی، اون قدر پیاده راه بوردنه تا جان هدانه. شمار کشته‌ بییون ارمنی ترکیه دله سالهای ۱۹۱۵ تا ۱۹۲۳م دله بین ۰۰۰‘۶۰۰ تا ۰۰۰‘۵۰۰‘۱ تن برآورد بئیه. علاوه بر اینتا، اینتا مورد دله دهها هزار تن از اونا به روسیه، لبنان، سوریه، فرانسه و ایالات متحده مهاجرت هکردنه.»

فیلم بی صدا حراج جان ها ره بر پایهٔ خاطرات واقعی ماردیگانیان بساته بئیه. در سال ۱۹۱۸، در استودیوی مترو گلدین مایر

تاریخچه

در سال ۱۴۵۳ میلادی سپاهیان محمد دوم شهر مسیحی «کنستانتینوپولیس» ره با نوم اسلام واهکردنه و به عمر امپراتوری روم شرقی (بیزانس) که از مراکز فرهنگی اروپا بییه، پایان هدادنه. به این ترتیب امپراتوری عثمانی توسط ترک‌های مهاجری که وارد آسیای صغیر بیینه ایجاد بییه. عثمانیون با آمیخته‌ای از فرهنگ ترکی-اسلامی به حذف مسیحیون دس بزونه. اولین کار اونا برداشتن نوم کنستانتین و بشتن کلمه اسلام به جای اون بییه که نوم پایتخت به اسلامبول (استانبول) تغییر هکرده.

سلطان عبد الحمید دوم، متحد هکردن وسه کشور عثمانی علیه روسیه پان اسلامیسم ره ایجاد هکرده. و نوم خلیفه مسلمین ره بر خد بشته. وه در اقدامی دیگر خد ره نماینده حضرت مسیح اعلام هکرده اما اینتا اقدام با موخالفت مسیحیون رو به رو بییه. سلطان عبد الحمید علیه اینتا اقدام به وسیبه پان اسلامنیسم علیه مسحیت هدف گیری هکرده. همین سالهای دله بییه که ژون ترک‌ها به وجود بیمونه.

علت‌های نسل‌کشی ارامنه

استکای باقی‌بمونسسه از نسل کوشی ارامنه

طرفداران وقوع نسل کوشی یکجانبه ارامنه معتقدنه که پان ترکیسم به دو دلیل به قتل‌عام مبادرت هکرده:

• نخست دلیل جغرافیایی چرا که ارمنیون همچون دیواری آهنین میون ترکهای عثمانی و ترک زبونون قفقاز که هیچگونه پیوست نژادی با اونا ندارننه و ترکان اونور دریای کاس‍پین بینه، قرار داشتنه.
• دوم اینکه مسیحی بینه و باوجود فشار و تعقیب و تجاوز حاضر نینه که شه دین ره عوض هکنن و به اسلام بگروند، ازاینتا رو از میون برداشتن اینتا سد و نابودی ملت ارمنی امری ضروری بییه.

جنگ جهانی اول چنین فرصت موناسبی ره به ترکان جوان هدا. سرانجوم سال ۱۹۱۵ دله در اتا برنامه از پیش بسات بییه، نژادکوشی ارمنیون ره به مرحله اجرا دربیاردنه — برنامه‌ای که الگویی برای نازی‌ها جنگ دوم جهانی دله بییه. نابودی ملت ارمنی توسط دولت وقت ترکیه (ترکان جوان) به شکلی دقیق و محرمانه طرح ریزی و اجرا بییه. سر دله اینتا طرح محمد طلعت پاشا وزیر کشور، اسماعیل انور (انور پاشا) وزیرجنگ و احمد جمال پاشا وزیر دریاداری ترکیه قرارداشتنه و ازاعضای حزب اتحاد و ترقی بینه. اینان برای پیشبرد شه هدف‌ها به دولت آلمان وابسته بینه بینه. دولت ترکیه اجرای اینتا طرح وسه گروهی سه نفره تشکیل هدا که اعضای اون بهاالدین شاکر، شکری و دکترناظم بینه. اینتا طرح سال‌های ۱۹۲۳ - ۱۹۱۵ دله ارمنستان غربی دله که زیر اشغال امپراتوری عثمانی دییه، به اجرا در بیمویه و در اون بیش از اتا و نیم میلیون از مردم بی‌دفاع ارمنی از زنا و مردی و پیر و جوون قربونی بینه و حدود اتا میلیون نفر دیگر سراسر جهان دله پراکنده بینه.

بنا بر اینتا طرح نخست کلیه مردن ارمنی از ۱۵ سال تا ۵۰ سال ره که توان داشتنه، به بهانه بوردن به جبهه‌های نبرد به ارتش فرا بخونسسنه. در اونجه اونا ره خلع سلاح هکردنه و به گردانهای بیگاری در پشت جبهه مونتقل هکردنه.

ارمنیون دوران دولت عثمانی دله

جمعیت استانبول آن زمون دله حدود اتا میلیون نفر تخمین بزه بونه که شامل پانصد هزار مردمان ترک، چهارصد هزار ارمنیون و یونانی و صد هزار اروپایی بییه. یونانی‌ها به دلیل عدم آشنایی با زبون ترکی عثمانی و فرهنگ محلی قادر نینه بر جامعه تأثیر بلن. میان این اقوام دله، تنها ارمنیون بینه که به دلیل آشنایی کامل به زبون و فرهنگ ترکی علاوه بر تأثیرگذاری بر فرهنگ و اقتصاد منطقه تونسته بینه به درجات معتبر حوکومتی، سطوح بالای دله، دس پیدا هکنن و نقشی مؤثر ارکان حکومتی دله داشته باشن.

حوکومت مرکزی، پاشاها (نمایندگون حوکومتی) ره به منظور ادارهٔ امور به ایالت‌های موختلف گسیل داشته. در کنار هرکدوم از اینتا پاشاها اتا ارمنی مسلط به امور مالی و اداری جمع‌آوری مالیات و نگهداری از حساب‌ها ره بر عهده داشته. به اینتا فرد امیر گتنه. امیرها، که از مناطق موختلف و از میون مردم انتخاب بینه، تسلط و قدرت فراوانی شه منطقهٔ دله داشتنه. از جوملهٔ اینتا امیرها تومی از امیر سِغبوس، بازرگان معروف (۱۷۲۰م) یا امیر شنورک، که اولین بار وسه ۱۷۹۰م دله مراکزی آموزشی مناطق موختلف قسطنطنیهدله تأسیس هکرده و آموزشگاه‌هایی ره نیز کیجاهون وسه در نظر بیتنه، نوم بوردن.

امیر ابراهیم ترزیان، ۱۸۲۴م دله، اقدام به تأسیس چاپخانه هکرده. وه کتاب‌های چاپ بیی خد ره به منظور ترویج فرهنگ به صورت رایگون به اقصی نقاط مملکت و حتا روستاها ارسال کرده.

۱۷۹۲م دله، سلطان سلیم بساتن مهمات انواع سلاح‌های جنگی وسه ره به آراکل تاتیان بسپرسسه. سلاح‌ها و مهماتی که امیر تاتیان ساته با انواع تسلیحات انگلیسی و هلندی اون زمون قابل رقابت بییه . سلطان سلیم به پاس خدمات امیر آراکل تاتیان طی فرمانی ویژه وه ره به دادستانی ۴۸ روستا منصوب هکرده.

دستگیری و قتل‌عام مشاهیر ارمنی

تعدادی از مشاهیر ارمنی که استانبول دله به قتل برسینه

۲۴ آوریل ۱۹۱۵ دله، حدود ۳۰۰ نفر از متفکرون، نویسندگون، رهبرون، و سیاست‌مدارون ارمنی از جمله دانیل واروژان، سیامانتو، و روبن سواک استانبول دله دستگیر و پس از انتقال به کشتارگاه‌ها بطرز فجیعی بقتل برسینه. همچنین همون روز دله حدود ۵۰۰۰ نفر از ارامنه بی دفاع ره استانبول دله به کشتارگاه راهی هکردنه که اینتا سرآغاز قتل‌عام دسته جمعی مردم بی دفاع ارمنی بییه به ویژه مردمی که به‌عونوان سرباز پشت جبهه دله به بیگاری بکشیده بینه.

ترکان عثمانی ۲۷ ماه مه ۱۹۱۵ دله قانون تبعید ارمنیون به موصل و سوریه ره مونتشر هکردنه. مامورون دولت، شهروندون شهرها و روستاهای ارمنی نشین ره مجبور به جایی هکردنه و به درو به اونا گتنه که چون منطقه جنگی دله قرار دارننه ونه شه حفظ جان وسسه به جاهای امن‌تری مونتقل بون. به اونا حتا فرصت ندانه که غذا و لوازم ضروری ره با خد بیرن. اونا گروه‌های ارمنی ره که بیشتر شون زنان، وچون و پیرون بینه، به طرف صحرای مرکزی سوریه منطقه درالزور درنزدیکی شهر حلب دله برانینه که تعداد زیادی از وچون، پیرزنان و پیرمردن راه دله در اثر گرما، وشنایی و تشنایی طاقت نیاردنه و بمردنه. از سوی دیگر اجرای کامل کشتار ارمنیون وسسه مردن ره از زن و وچونشون جدا هکردنه، به طرز فجیعی قصابی کردنه و زنان و کیجاهون جوان ره نیات جنسی وسسه با خد وردنه. اونایی هم که از خد مقاومت نشون دانه، بطور وحشیانه‌ای کشتنه.

ایران

سرتاسر تاریخ دله، ملت ایران معمولن خد ره حامی ملت ارمنستان در نظر گیرنه. با اینتا وجود اینتا مورد دله، هیچ مقاومتی از جانب سربازون اغلب مسلمان ایران مشاهده نیه. پس از عقب نشینی سربازون روس از شمال غرب ایران، ترک‌های مسلمان به شهر سلماس شمال غرب ایران دله هجوم بوردنه و مسیحیون ارمنی ساکن اون شهر دله ره به فجیع‌ترین وضع مومکن، شکنجه و قتل‌عام هکردنه. گر چه ونه توضیح هدا بووه که آن زمان دله ایران در ضعیف ترین درجه از تاریخ خد بسر ورده و حکومت ایران کمترین تسلطی بر شه مرزها نداشته. چنانچه نیروهای عثمانی تا پایان سال ۱۹۱۸ بخشهایی از خاک ایران دله حضور داشتنه.

قتل‌عام ارمنی ها و مطبوعات وقت ایران

عملیات قتل‌عام ارمنیان از سوی حکومت عثمانی تقریبن تمامی روزنامه‌های عمده و دیگر نشریات وقت ایران دله بازتاب داشته. مطالب و گزارش‌های خبری مندرج اونای دله از روزنامه های وقت ایران به نام‌های رعد، عصر جدید، ایران، ندای وطن، حبل المتین، شمس و شفق سرخ، فاصلهٔ سال های۱۹۰۴-۱۹۲۲م /۱۲۸۳ -۱۳۰۱ ش، دله برگرفته بیه.

شماره ۱۲ عصر جدید - ۱۲ اکتبر ۱۹۱۵ - کشتار از ارامنه - ولی همه کس از رفتار ترکها بر ضد ارامنه متفق است. از قراری که تصور کننه زمامدارون امور ره قصد اینتا هسسه که ریشه ارامنه ره کنده از ۸۰۰،۰۰۰ الی ۱،۰۰۰،۰۰۰ آنها ره بقتل برسنینه. عیسویها بقبول آئین اسلام از قتل نجات پیدا کننه ولی در حال حاضر تموم اعضا اثاثیه خانواده وی ره از زنا و خواخر و کیجا که بحد رشد برسیه باشن به حباله ازدواج ترکها در ئیارننه که نتونن کیش اسلام ره ترک هکنن. از قراریکه گننه وزیر مختار آمریکا موقیم اسلامبول بتازگی پروتست سختی بر ضد قتل ارامنه هکرده و گنه که اینتا مسئله کشیشهای آمریکا ره تهدید کننه. تنها جوابی که به اینتا مسئله هدادنه اینتا بیه که روز بعد بیست نفر ارمنی خیابانهای اسلامبول دله دار بزونه.

شماره ۱۶۹ رعد - ۴ مه ۱۹۶ - اعدام ارامنه عثمانی دله - بوکارست ۲۱ آوریل - روزنامه ابوک اشعار دارنه که از منابع موثقه خبر دننه که ترکها از ابتدای جنگ تاالآن موتجاوز از ۱،۰۰۰،۰۰۰ ارمنی ره قتل‌عام هکردنه در ضمن ۱۰۰،۰۰۰ نفر هم ارامنه کاتولیک مذهب معدوم بینه جد و جهد حکومت آمریکا جلوگیری وسسه از اعمال زشت ترکها نتیجه حاصل نکرده .

ایران – ۸ مارس ۱۹۲۰ – لندن ۲۷ - تلگراف رئیس مذهبی ارمنیون از اسلامبول گنه روز نوهوم فوریه قشون فرانسوی ماراش واقعه در سیلیسی ره تخلیه هکرده اتا روز بعد از اون تاریخ میلیون عثمانی سه هزار نفر ارامنه ره به قتل برسینه. فقط ۱۵۰۰ نفر ارمنی فراراٌ باصلاحیه رسیدند در حالیکه عده کثیری در عرض راه بواسطه سرما منجمد بینه از بیست هزار نفر ارامنه سابق ماراش شانزده هزار نفر مقتول بینه مخبر جریده تایمس [ تایمز] از اسلامبول بیانیه مزبور ره نقل هکرده و بعلاوه گنه: میلیون عثمانی سیاست اخراج و نفی بلد هکردن ارامنه ره تهدید هکردنه و عده از دستجات تبعید بئی ره با همان مظالم و قساوت معمول مقتول هکردنه.

قتل‌عام ارامنه و مطبوعات وقت خارجی

مقاله‌ای نیویورک تایمز دله به تاریخ ۱۵دسامبر ۱۹۱۵ درباره نسل کوشی ارامنه توسط دولت عثمانی

مقاله‌ای روزنامه ایندیپندنت دله به تاریخ ۲۷ سپتامبر ۱۹۱۵ درباره نسل کوشی ارامنه توسط دولت عثمانی

نیویورک تایمز بوستون، ۲۲ دسامبر ۱۹۱۵ «اعتراض آلمان به قتل‌عام» یادداشت دکتر بارتن به دولت ترکیه، مورخ ۹ اوت ۱۹۱۵

دکتر بارتن، رئیس کمیتهٔ حمایت حقوق ارمنیون و صربها، متن شه اعتراضیه و دولت آلمان ره نسبت به قتل‌عام ارمنیان، که قسطنطنیه دله ثبت هکردنه بینه، فاش هکرده. سفیر آلمان قسطنطنیه دله، حامل پیام اعتراض دکتر جیمز بارتن، توجه همگان ره به نظریهٔ کنت ارنست رِونتلاو، کارشناس نیروی دریایی آلمان، در دفاع از راهبرد ترکیه در قتل‌عام ارمنیان موفقیت بیشتر عملیات نظامی وسسه جلب هکرده . نظریهٔ اینتا کارشناس نیروی دریایی آلمان روزنامهٔ تاگس تسایتونگ دله به چاپ برسیه و به اطلاع امریکا برسیه بیه. دکتر بارتن اضافه کننه که آیا کنت ارنست رِونتلاو دوننه که پیشنهاد وه نزد انقلابیهای ترک (که تفاوتی در ماهیت حکومت سلطان پیشین ایجاد نکرده‌نه) تبدیل به حمله وحشیانه، کوشتار و تبعید صدها هزار زن بیوه و وچه به بیابون‌های مرگ بیه؟ آیا کنت رِونتلاو دوننه که بیش از نیمی از تبعیدشدگون از گرسنگی، تشنگی و بیماری تلف بینه؟ وه مطمئنن به گزارشهای موتعدد مبلغان مذهبی، کارشناسون نظامی و مسافرون امریکایی، ایتالیایی، انگلیسی و آلمانی، که حاکی از سرنوشت تلخ زنهایی هسسه که یا مجبور به ترک دین و یا به خاطر فریادهایشان آب و غذای وسسه سرکوب بینه، توجهی نداشته. وه حتمن گوزارش زنانی ره که ترجیح دانه شه وچون ره روخنه‌ دله غرق هکنن تا به دست سربازون ترک گرفتار نوون ندیئه. وه حتمن ندوننه که سفیر کشورش دربار عثمانی دله، تاریخ ۹ اوت ۱۹۱۵م دله، مراتب شه اعتراض ره از برنامهٔ قتل‌عام ارمنیان به دس دولت ترک با مضمون زیر تقدیم هکرده: <<سفارت آلمان متأسف هسه از اینکه با استناد به اخبار موثق موتوجه بییه که دولت امپراتوری عثمانی سیاست تبعید ارمنیان ره به نحوی که اونا قبل از برسین به مقصد نابود بوون، دنبال کرده. کشتار بیشتر ولایتهای ارزروم ، ترابوزان و دیاربکر دله روی هداهه>>. سرنوشت مسیحیان ولایت ماردین دله تفاوتی با رخدادهای وحشتناک بئوته بئی نداشته. دولت مرکزی به تازگی شه سیاست ره تبعید و کشتار ارمنیان به ازمیر دله، زیر گوش پایتخت و دهکدههای آسیای صغیر گسترش هداهه. این وضعیت دله، سفارت آلمان شه وظیفهٔ دوننه که بار دیگر مراتب شه انزجار ره از اینتا اعمال وحشتناک ابراز دارنه».

آمار ارمنان کشته بئی

به گفته عنایت الله رضا، درباره تعداد کشته شدگون ارمنی اختلاف نظر هسه.مآخذ فرانسوی در اینباره اتفاق نظر ندارننه؛ برخی تعداد کشته شدگون ره ۵۰۰ هزار نفر و برخی ۱٫۵ میلیون نفر ذکر هکردنه.

دانشنامه تمدن مسیحیت دله، تعداد کسونی که به قتل برسینه یا آواره بینه تا بمیرن ره بین ۱ تا ۱٫۵ میلیون ارمنی - بیش از نصف جمعیت ارمنی در امپراطوری عثمانی آن زمون - ثبت بییه.

به گفته ریچارد هووانسیان تعداد ارمنیان کشته بئی این کشتار دله، ۱٫۵ میلیون نفر ذکر بییه

دانشنامه بریتانیکا دله تعداد ارمنیان سال ۱۹۱۵ دله ره ۱٫۷۵ میلیون نفر تخمین بزوئه

به رسمیت بشناختن نسل کوشی

دولت ترکیه وجود چنین کشتاری ره منکر نبونه ref>BBC News - Q&A: Armenian genocide dispute</ref> برخی نهادهای واقع در ترکیه از جومله شاخه استانبول جمعیت دفاع از حقوق بشر اینتا واقعه ره نسل کشی دوننه. تا کنون بیست کشور اینتا واقعه ره به عونوان نسل کوشی به رسمیت بشناینه که از اون جومله تومی به فرانسه، سوئد و کمیته روابط خارجی سنای آمریکا اشاره هکردن. باراک اوباما در بیانیه‌ای به مناسبت نود و نهمین سالگرد کشتار ارمنیان در دوره امپراتوری عثمانی که کاخ سفید اون ره منتشر هکرده، بنویشته: «به رسمیت بشنا سین کامل، شفافیت و درس اینتا رخدادها در راستای منافع همه هسه». سرژ سرکیسیان، رئیس جمهور ارمنستان اعلام هکرده اینتا نسل کوشی «تا زمونی که جانشینان امپراتوری عثمانی بر سیاست انکار کامل آن تاکید دارننه، ادامه دارنه». سرکیسیان از آنکارا بخاسسه نسل کوشی ارمنیان ره به رسمیت بشناسه و محکوم هکنه.

اسماعیل رائین کتاب قتل‌عام ارمنیان دله

نقشه‌ای از مکان‌های قتل‌عام و مراکز تبعید و مرگ ارمنیان

«جنایت بطرزی بسیار اصولی انجام بیته، زیرا از بیش از پنجاه محل، مدارک و شواهد اقداماتی یکسون در دسته ... نقشه بسیار هوشمندانه و زیرکانه تدوین بئی بییه، زیرا تردیدی دنیه که اجرای چنین طرحی، قطعن با عکس‌العمل و مقاومت منسجم یا پراکنده ارمنیان مواجه بیئه. بدین جهت ونه ترتیبی هدابووه، که نخست احتمال هرگونه موقاومتی از میون بوره، یعنی همه نیروهای مقاوم فلج بون، و اینتا نیرو طبعن مردم – و مخصوصا جوانان – هسسنه. وقتی در نخستین فرمون، عونوان «کلیه مردهای ارمنی که دارای قدرت جسمانی هسسنه» ره ویممی، بیشتر بر اینتا واقعیت آگاه بوممی. عثمانیها برای اینکه با هیچگونه اعتراض و عکس‌العمل خطرناکی روبرو نوون، در درجه اول مردن و جوانان ره به بهانه «خدمت نظام» از گردونه خارج هکردنه، تا پس از اون با خیال راحت، حساب میلیونها زنان و وچون و پیرزنان و پیرمردن ره تسویه هکنن، بدون اینکه کچیکترین خطری از ناحیه مردن – نیروهای مقاوم – تهدیدشون هکنه... در روز معین ۲۴ آوریل۱۹۱۵ خیابانهای شهر... توسط ژاندارمری محل در حالی که ژاندارم‌ها سرنیزه‌ها ره بر سر تفنگ‌هایشان نصب هکردنه بینه – اشغال بیئه، و حاکم کلیه مردهای ارمنی ره که دارای قدرت جسمانی بینه و از خدمت نظام معاف بَئینه بینه، احضار کنه... اونا پس از بازداشت، از خبر شه "تبعید" آگاه بینه. تبعید به منظور (عمران و آبادانی و ایجاد اتا منطقه موستقل ارمنی نشین). حال آنکه درس در همون پشت دروازه‌ها، مرگی هراس انگیز در انتظارشون دییه... ژاندارم‌ها، و راهزنان که به دستور دولت، در تپه‌ها و دره‌های اطراف به انتظار نیشته بینه، مردن ارمنی ره قتل‌عام کردنه.»

در بین دستگیر شدگون، اگر به تشخیص حاکم و یا مقامات دیگر دولتی، فردی «خطرناک» و یا «مشکوک» و یا به هر دلیل مورد نفرت عثمانیان، وجود داشته، که کم هم نئینه، از صف «تبعیدشدگون» جدا بینه و برای شکنجه‌های قرون وسطائی در زندون نگه داشتنه. در سپاه عثمانی افسران عالی مقام و همچنین در مشاغل سیاسی و دولتی نیز ارمنیان صاحب نامی خدمت کردنه که جوملگی به عونوان «جاسوس» دشمن دستگیر و پس از شکنجه به طرز وحشیانه‌ای دار زوونه. از جومله شیوه داربزوئن در اینتا موارد آویزون هکردن وارونه به وسیله رسن، از لینگ بیئه که قربونی در عرض چند روز به مرگی دردناک جان دائه. هم‌زمون با آغاز کشتار مردن، سربازون ارمنی و دیگر مسیحیانی که خلع سلاح بئینه و به کارهائی نظیر جاده‌سازی، مشغول بینه، تیربارون بینه.

در آن زمون در قسطنطنیه (استانبول) و در خله از شهرهای بزرگ ارمنستان غربی مسیون‌های مذهبی و کالج‌های امریکائی دارای سابقه خدمت طولانی بینه و زنان و مردن ارمنی بسیاری در اینتا مراکز تحصیل کردنه و با فرهنگ و تمدن غربی تربیت نه. علاوه بر اینتا در بین ارامنه تحصیل کرده دانشگاه‌های غربی نیز کم نینه. اینتا قشر از ارامنه که از نزدیک ترین تماس با تمدن غربی برخوردار بینه، درس در نوقطه موقابل جامعه عقب ماندهٔ عثمانی و رهبرون و عمال نژادپرست حاکم بیئه. علی‌رغم تلاش رهبرون پان ترکیست، قتل‌عام‌ها از چشم خارجی‌ها که در قلمرو عثمانی، مشغول کار و خدمات بینه، مخفی نمونسسه. به همین دلیل دولت عثمانی در توجیه شِه جنایات مدعی یئه که ارامنه با روس‌ها و دیگر کشورهای درگیر جنگ با عثمانی تبانی هکردنه و با اونا همکاری کننه. ولی بنا به شهادت ناظران بی طرف، ارامنه علی‌رغم همدلی با نیروهای درگیر جنگ با عثمانی، هرگز امکان همکاری با اونا ره نداشتنه.

از جمله گوزارش موثق، گزارش کمیته امریکائی تحقیق بیئه. گوزارش دوم، کتاب انهدام اتا ملت یا شرارت‌هائی نسبت به ارامنه نتیجه تحقیقات آرنولد توینبی، هسسه. هر دو منبع معتبر از طرف محقق ایرانی اسماعیل رائین مورد تائید و بررسی بییه، و در کتاب قتل‌عام ارمنیان مطالب زیادی از این دو منبع نقل بییه.

شاهدون عینی

سید محمدعلی جمال زاده:

با گاری و عربانه از بغداد و حلب بجانب استامبول براه افتادیم. از همان منزل اول با گروه‌های زیاد از ارامنه مواجه شدیم که بصورت عجیبی که باور کردنی نیست و ژاندارم‌های مسلح و سوار ترک آنها را پیاده بجانب مرگ و هلاک می‌راندند. ابتدا موجب نهایت تعجب ما گردید ولی کم‌کم عادت کردیم که حتی دیگر نگاه هم نمی‌کردیم و الحق که نگاه کردن هم نداشت. صدها زنان و مردان ارمنی را با کودکانشان بحال زاری بضرب شلاق و اسلحه پیاده و ناتوان بجلو می‌راندند. در میان مردها جوان دیده نمی‌شد چون تمام جوانان را یا به میدان جنگ فرستاده یا محض احتیاط (ملحق شدن به قشون روس) بقتل رسانده بودند. دختران ارمنی موهای خود را از ته تراشیده بودند وکاملاٌ کچل بودند و علت آن بود که مبادا مردان ترک و عرب بجان آنها بیفتند.

دو سه تن ژاندارم بر اسب سوار این گروه‌ها را درست مانند گله گوسفند بضرب شلاق بجلو می‌راند. اگر کسی از آن اسیران از فرط خستگی و ناتوانی و یا برای قضای حاجب بعقب می‌ماند. برای ابد بعقب مانده بود و ناله و زاری کسانش بی ثمر بود و از اینرو فاصله به فاصله کسانی از زن و مرد ارمنی را می‌دیدیم که در کنار جاده افتاده‌اند و مرده‌اند یا در حال جان دادن و نزع بودند.

بعدها شنیده شد که بعضی از ساکنان جوان آن صفحات در طریق اطفا آتش شهوات حرمت دخترانی از ارامنه را که در حال نزع بوده و یا مرده بودند نگاه نداشته بودند. خود ما که خط سیرمان در طول ساحل غربی فرات بود و روزی نمی‌گذشت که نعش‌هایی را در رودخانه نمی‌دیدیم که آب آنها را با خود نمی‌برد.

شبی از شبها در جایی منزل کردیم که نسبتاًٌ آباد بود و توانستیم از ساکنان آن بره‌ای بخریم و سر ببریم و کباب کنیم دل و روده بره را همان نزدیکی خالی کرده بودیم. مایع سبز رنگی بود بشکل آش مایعی ناگهان دیدیم که جمعی از ارامنه که ژاندارمها آنها را در جوار ما منزل داده بودند.

با حرص و ولع هرچه تمامتر بروی آن مایع افتاده‌اند و مشغول خوردن آن هستند منظره‌ای بود که هرگز فراموشم نشده است. باز روزی دیگر در جایی اتراق کردیم که قافله بزرگی از همین ارامنه در تحت مراقبت سوارهای پلیس عثمانی در آنجا اقامت داشتند.

یک زن ارمنی با صورت و قیافه مردگان بمن نزدیک شد و به زبان فرانسه گفت: «ترا بخدا این دو نگین الماس را از من بخر و در عوض قدری خوراکی بما بده که بچه‌هایم از گرسنگی دارند هلاک می‌شوند». باور بفرمائید که الماسها را نگرفتم و قدری خوراک به او دادم خوراک خودمان هم کم‌کم ته کشیده بود و چون هنوز روزها مانده بود که به حلب برسیم دچار دست تنگی شده بودیم. به حلب رسیدیم.

در مهمانخانه بزرگی منزل کردیم که «مهمانخانه پرنس» نام داشت و صاحبش یک نفر ارمنی بود. هراسان نزد ما آمد که جمال پاشا وارد حلب شده و در همین مهمانخانه منزل دارد و می‌ترسم مرا بگیرند و بقتل برسانند و مهمانخانه را ضبط نمایند. بالتماس و تضرع درخواست می‌نمود که ما به نزد جمال پاشا که به قساوت معروف شده بود رفته وساطت کنیم. می‌گفت شما اشخاص محترمی هستید و ممکن است وساطت شما بی اثر نماند. ولی بی اثر ماند و چند ساعت پس از آن معلوم شد که آن مرد ارمنی را گرفته و به بیروت و آن حوالی فرستاده‌اند و معروف بود که در آنجا قتلگاه بزرگی تشکیل یافته است. خلاصه آنکه روزهای عجیبی را گذراندیم. حکم یک کابوس بسیار هولناکی را برای من پیدا کرده است که گاهی بمناسبتی بر وجودم تسلط پیدا می‌کند و ناراحتم می‌سازد و آزارم می‌دهد.

ژنو - ۲۵ خرداد ۱۳۵۰ - سید محمد علی جمال زاده

هانری مورگنتاو

روزی طلعت درخواستی از من هکرده که عجیب ترین درخواستی بییه که تاکنون بشدوسسمه. شرکت بیمهen:New York Life Insurance Company. دیگر شرکت‌های بیمه آمریکا سال‌ها از میون ارمنیان مشتریان زیادی داشته و بیمه­ گذار اینتا شرکت­ها بینه. میزونی که اینتا مردم زندگیشون ره بیمه هکرده‌نه گواه دیگری بر عادت­های مقتصدانه اونائه.

طلعت بتته: " خواهش کممه از شرکت‌های بیمه آمریکا درخواست هکنین لیست کلیه بیمه گذارون ارمنی خد ره برایمان راهی هکنن. عملن همه اونا بمردنه و هیچ وارثی برای بیتن وشون پولاز خد باقی نشتنه. پول اونا مطمئنن به دولت واگذار بییه. اکنون دولت بهره ­ور اونا هسسه. آیا اینتا در خواست ره انجام دننی؟ "

اینتا درخواست زیادی بیئه و من عصبانی بیمه. بتتمه: " چنین لیستی از من نیرننی "، بلند یمه و وه ره ترک هکردمه.

هانری مورگنتاو (Henry Morgenthau) (۱۸۵۶-۱۹۴۶) وکیل و دیپلمات آمریکایی، سفیر آمریکا در قسطنطنیه طی سال‌های ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۶ رئیس کمیسیون رسیدگی به امور پناهندگون یونانی که سال ۱۹۲۳ دله توسط اتحادیه ملل تشکیل بییه.

مارتین نیپاژ

هنگامی که در باشگاه آلمانی در "حلب " دَیمه، کونسول آلمان که از شهر موصل ایئمو، تعریف کرده در جاده موصل تا حلب دسهای قطع بئی وچون ره بدیئه و تعداد اونا به قدری زیاد بیئه که تونسسنه جاده ره با اونا فرش هکنن.

دکتر مارتین نیپاژ (Dr. Martin Niepage) از کتاب " وحشت‌های حلب "، بر اساس مشاهدات اتا شاهد آلمانی ترجمه بئی توسط مجله انتشارات نیویورک تایمز "تاریخ معاصر" - جلد پنجم - نوامبر ۱۹۱۶ صفحات ۳۳۵ تا ۳۳۷

تخریب آثار فرهنگی ارمنیان

همزمان با قتل‌عام و اخراج ارمنیان از شِه سرزمین آبا و اجدادی منطقهٔ شرق ترکیهٔ فعلی دله سال های۱۹۱۵ و۱۹۱۶ م دله، نه تنها اموال قربانیان به تاراج بورده، بلکه کلیهٔ کلیساها و دیرها، که غیر از بناهای مذهبی، مراکز علمی و فرهنگی ارمنیان به شمارئیئموئه و در آنها آثار فرهنگی ارزشمندی وجود داشته، غارت بینه و بیش از بیست هزار نسخه کتاب‌های دست‌نویس که قدمتی چندین صدساله و گاهی بیش از هزار سال داشتنه نیز از میون بوردنه.

بعد از وقایع اون سال‌ها بناهای تاریخی، همچون خانه‌های متروکهٔ ارمنیان برای پیدا هکردن گنج‌های پنهان کندوکاو بینه، زیرا روستاییان ترک این باور ره داشتنه که ارمنیان با هدف بازگشت بهشِه خنه کلیهٔ اموال قیمتی ره در خانه هایشون پنهون هکرده‌نه. لذا تخریب‌های انجام بئی در اینتا دورهٔ زمانی چندان گسترده و سازمان یافته نییه که باعث محو بناها بووه.

ارمنیان ساکن ارمنستان شرقی با هدف جلوگیری از این نابودسازی فرهنگی به دفتر یونسکو در مسکو شکایت هکردنه، اما نمایندهٔ یونسکو درشوروی سابق شکایت ره قبول نکرده و خواستار طرح شکایت از طرف دولت ارمنستان بییه که آن نیز از طرف حاکمان مسکو منع بییه، لذا ارمنیان ساکن در کشورهای موختلف موضوع ره پیگیری هکردنه و مراجعات مکرر به دفاتر یونسکو در سراسر دنیا آغاز بییه که در نتیجه یونسکو به اینتا مسئله توجه نشون هدا و به بررسی ادعاهای مطرح بئی دس بزوو.

در همین حین توجه محققان و باستان شناسان اروپایی به این منطقه جلب بییه. آنان سفرهای تحقیقاتی به شرق ترکیه ره آغاز هکردنه و گزارش‌هایی در خصوص تخریب بناهای ارمنیان و ممانعت مسئولان منطقه از بازدید آنها به چاپ برسنینه که باعث افزایش فشارهای افکار عمومی بر سازمان یونسکوبییه و نهایتن در سال۱۹۷۴ م این سازمان بر مبنای مطالعات انجام بئی در منطقه بیانیه‌ای صادر هکرده و در آن اعلام داشته که در سال های۱۹۱۵ تا۱۹۷۴م از ۹۱۳ کلیسا و دیر فعال ارمنیان در منطقهٔ شرق ترکیه، تعداد ۴۶۴ مورد کاملن نابود بییه و اثری از آنها نمونسسه. به علاوه ۲۵۲ بنا کاملاً تخریب بینه و ۱۹۷ بنا نیز در وضعیت نامساعدی قرار دارننه که ونه سریعن مرمت بوون، ولی با مقایسهٔ این گوزارش با آمار موجود در خلیفه گری ارامنه در استانبول (که در سال۱۹۱۲ م تهیه و در آن تعداد کلیساها و دیرهای فعال در منطقه با ذکر عناوین و مکان‌ها بیش از ۲۲۰۰ بنا ذکر بییه) عمق فاجعه موشخص بونه، زیرا طبق اینتا آمارها تعداد بناهای تاریخی نابود بئی طی سال‌های یاد بئی بیش از دو هزار مورد بییه.

در اوایل دههٔ ۱۹۸۰ میلادی، در پی اعتراضات ارمنیان و جلب توجه اذهان عمومی، روند تخریب کند تر بییه، ولی کار در ابعاد کوچک تر، و به بهانه‌های موختلف از قبیل جاده‌سازی، حفر کانال، دوستن سد و غیره ادامه پیدا هکرده که با شعله‌ور بیین جنگ‌های داخلی با کردها و اعلام منطقهٔ نظامی در تمامی استان‌های شرق ترکیه در سال۱۹۸۷ م و دوس بیین این منطقه به روی مسافران به بهانهٔ نبود امنیت، ابعاد گسترده تری بیته.

کلیسای بارتقیموس مقدس واقع در نزدیکی شهر باش قلعه شرق ترکیه دله برای ارمنیان، همچون سیاه کلیسا در ایران، اهمیت مذهبی بسیار زیادی دارنه. در محراب کلیسا قبر بارتقیموس قدیس، از حواریون حضرت مسیح، واقع هسسه که از قرن اول میلادی تا سال۱۹۱۵ م زیارتگاه مسیحیان، به خصوص ارمنیان، بییه و بعد از قتل‌عام ارمنیان و آشوریان منطقه، متروکه و قسمتی از آن تخریب بییه. از آنجا که این مکان برای مسیحیان اهمیت بسزایی دارنه، برای جلوگیری از مرمت و زیارت آن توسط مسیحیان، به خصوص ارمنیان، درگیری با کردهای منطقه ره بهانه قرار هدانه و با احداث پادگان در اطراف اون، منطقه ره نظامی اعلام هکردنه.

کلیسای بارتقیموس مقدس در ۱۹۱۳م

نمای فعلی کلیسا

دیر واراگاواقع در شرق شهر وان، از قرن دهم میلادی مرکز مهم مذهبی و علمی ارمنیان جنوب شرق ترکیهٔ فعلی محسوب بییه و تا سال ۱۹۱۵ م فعالیتش ادامه داشته. در این سال بعد از کشتار راهبان آن متروکه بییه و سپس تخریب کلیساهای آن آغاز و با سنگ‌های بتراشی خنه‌های روستایی بساته بییه. بعد از سال ۱۹۸۷ م روند تخریب سرعت بیشتری به خود بییته تا جایی که در حال حاضر از هفت بنای اصلی این دیر، سه بنا کاملاً محو بیینه و بقیه نیز نیمه ویران اند. اتا از دلایل مهم تخریب نیین این کلیسا تا سال‌های اخیر، کاربرد جدید آن بییه، چرا که آن ره به آغل احشام روستا تبدیل کردنه. خوشبختانه در سال‌های اخیر روستاییان سعی در حفظ وضعیت فعلی آن هکردنه، زیرا گردشگرون بسیاری برای بازدید از نقاشی‌های دیواری بسیار زیبای آن (متعلق به قرن دهم میلادی) به آن منطقه مسافرت کننه و ویرانه‌های این دیر قدیمی موجب کسب درآمد بییه.

دیر واراگا ۱۹۱۳م دله

وضعیت دیر واراگا ۲۰۰۱م دله

محاکمه مسببون قتل‌عام

دولت مغلوب عثمانی، که در اکتبر ۱۹۱۸ تسلیم متفقین بییه، از یک سو از ترس اینکه مبادا شرایط سهمگین تر و سنگین تری از سوی دول فاتح بر امپراتوری تحمیل بووه و از سوی دیگر برای فرونشاندن خشم متفقین و ایجاد وجهی مطلوبتر در دنیا اقدام به برپایی محاکمهٔ عاملان تُرک جنایات جنگی هکرده.

پس از جنگ جهانی اول بسیاری از این افراد توسط خود مقامات ترک محاکمه و مجرم بشناسی بیینه ولی به کیفر نرسینه (غیر از چند تن که توسط عدالت خواهان ارمنی به سزای شِه اعمال برسینه)، البته، تعدادی از آنها، نیز توسط انگلیس و به حکم دادگاه بینالمللی مالتا، به جزیرهٔ مالت تبعید بینه.

اسناد موجود درخصوص کشتار ارمنیان، اعم از تلگرافهای رمزگذاری بئیی، مکاتبات رسمی دولتی، دستورالعملها و شاهدان عینی، اتخاذ بییه. به این منظور، ایالتهای امپراتوری عثمانی به ده ناحیهٔ بازرسی تقسیم و برای هر ناحیه دادیار، قاضی تحقیق و منشیهای لازم به کار گمارده بینه. چندین نفر از وزرای دولت ترکهای جوان، رهبران حزب، مسئولان ناحیهای حزب، وکلا، فرمانداران ایالتی، مأموران دولتی و دیگر مقامات رسمی دستگیر بینه. جلسات تحقیقات در سطح دادگاههای شهرستانی در دادگاههای یک، دو و سه، در استانبول، در ۸ ژانویهٔ ۱۹۱۹م برگوزار بییه. طی جلسات دادرسی تحقیقاتی دربارهٔ رهبران دولت ترکهای جوان به اتهام ارتکاب جنایت صورت گرفت.

فهرست اسامی متهمون کشتار ارمنیان

• محمد طلعت پاشا

از طراحان اصلی قتل‌عام ارمنیان، رهبر حزب اتحاد و ترقیو وزیر کشور(۱۹۱۳ ـ ۱۹۱۷م). او طبق رأی دادگاه نظامی عثمانی به اعدام محکوم بییه. وی در ۱۹۲۱ به دست سوقومون تهلیریان به ضرب گلوله از پایی دربیئمو.

• اسماعیل انور پاشا

از دیگر طراحان اصلی قتل‌عام ارمنیان، عضو کمیتهٔ مرکزی حزب اتحاد و ترقی و وزیر جنگ در ۱۹۱۴م. طبق رأی دادگاه نظامی عثمانی انورپاشا در ۱۹۱۹م به اعدام محکوم بییه. او همچنین در ۱۹۲۱م در آسیای مرکزی محکوم به اعدام شناخته بییه.

• جمال پاشا

از طراحان اصلی قتل‌عام ارمنیان، عضو کمیتهٔ مرکزی حزب اتحاد و ترقی و وزیر دریاداری و فرماندهٔ ارتش چهارم عثمانی در سوریه در ۱۹۱۴م. وی طبق رأی دادگاه نظامی عثمانی در ۱۹۱۹م به اعدام محکوم بییه. وی در ژوئیهٔ ۱۹۲۲م به دست آرداشس گورکیان و پطرس تربوغوسیان، به ضرب گلوله از پا دربیئمو.

• دکتر ناظم

عضو تشکیلات مخصوص، عضو کمیتهٔ مرکزی حزب اتحاد و ترقی و وزیر آموزش و پرورش عمومی در ۱۹۱۸م. او طبق رأی دادگاه نظامی عثمانی در ۱۹۱۹م به اعدام محکوم و در ۱۹۲۶م به دار آویزون بییه.

۲۷ تن دیگر از جنایتکاران محکوم به حبس (با مدت زمان متفاوت) بینه و عدهٔ اندکی نیز به دلیل فقدان مدارک و دلایل کافی تبرئه بینه. این احکام شامل آن تعداد از مجرمان، که به دست انگلیسیها به جزیرهٔ مالتا تبعید بینه، بعدها همین تبعیدشدگان پس از بازگشت، در دوران جمهوری ترکیه، متصدی مقام و منصب در جمهوری ترکیه بینه.

مسببون قتل‌عام

طلعت پاشا

• طلعت پاشا
• اسماعیل انور
• سعید حلمی پاشا
• بهاء الدین شکیر پاشا
• عظیم پاشا

وابسته جستارون

• نسل کشی یونانیان
• نسل‌کشی آشوریان
• نسل‌کشی کردها
• میراث فرهنگی ارمنیان در ترکیه
• بیانات جهانیان و شاهدان عینی نسل کشی ارمنیان
• ورزش ارمنی‌ها در امپراتوری عثمانی
• ارمنی‌ها در امپراتوری عثمانی
• ارمنی‌های ترکیه
• تاریخ ارمنستان
• یادمان نسل‌کشی ارامنه
• آرمین وگنر
• مسئله ارمنی
• سرکیس طروسیان
• ارمنی‌ستیزی در جمهوری آذربایجان
• کشتار ارمنی-تاتار ۱۹۰۵–۱۹۰۷

منابع

• فارسی ویکی‌پدیا بازدید: ۹ تیر 139۳.

پیوند به بیرون

• قتل‌عام ارامنه و مطبوعات وقت خارجی [۱]
• قتل‌عام ارامنه و مطبوعات وقت ایران [۲]
• نابودسازی فرهنگی [۳]
• تخریب آثار فرهنگی ارمنیان [۴]
• نژادکشی ارمنیان در نوشته های پژوهشگران و نویسندگان ایرانی [۵]
• مقاله‌های محققین ایرانی در خصوص نسل کشی ارمنیان [۶]
• نژاد کشی ارمنیان بیانات جهانیان [۷]
• دادگاه ناتمام (فیلم)[۸]
• دو گزیده از کتاب اقدام شرم‌آور تانر آکچام [۹]
• در سال ۱۹۱۵ چه بر سر ارمنیان آمد؟ (تحلیلگر بی‌بی‌سی)[۱۰]
• عکسهایی از قربانیان نسل کشی [۱۱]
• آرشیو روزنامه‌های خارجی در خصوص نسل کشی ارمنیان [۱۲]
• اسناد و گزارش رسمی نژاد کشی ارمنیان [۱۳]
• ارمنی تباران استانبول [۱۴]
• نقش ارمنیان در امپراتوری عثمانی [۱۵]
• کتابهایی در خصوص نسل کشی ارمنیان [۱۶]
• دادگاه ناتمام [۱۷]