روسون حمله‌ئون مازرون دریا ره

روسی وارنگیون و وشون ِدرازکشتی‌ون که گارداریکی دله دَرنه؛ این نقاشی ره نیکلاس رریخ دَکشی‌یه.

وارنگی روسـون ِلشکرکشی، مازرون دریا جه ات‌سری نظامی عملیاتون ِنوم هسته که میون سال‌های ۸۶۴ و ۱۰۴۱ میلادی انجام بَییتنه و وشون ِهدف مازرون دریایِ ساحلی شهرون بی‌یه. وارنگی روس‌ها اوایل قرن نهم میلادی بعنوان پوست، عسل و برده‌یِ تاجر بمونه سرکلند (اسلامی سرزمین‌ها) دله. این تاجرون ولگای تجاری مسیر دله خرید-فروش کاردنه. وشون ِاولین حمله‌ئون حدود سال‌های ۸۶۴ تا ۸۸۴ میلادی بی‌یه و وشون اولین کش تبرستون علویون ره حمله هاکردنه که البته نسبت به حملاتی که بعداً جاهای دیگه ره انجام هِدانه، ات‌سری پچوک ِحمله بی‌یه. وشون ِگت-گتِ حملات سال ۹۱۳ میلادی جه شروع بیّه که ۵۰۰ فروند درازکشتی جه گرگان و ونه اطراف ره بَییتنه. وشون این حملات سَره ات‌سری وسیله و برده شه همراه بَوِردنه و وَردَگِردِستن گادِر که خاستنه شمال طرفی بورِن، ولگایِ دلتا دَرون، مسلمونِ خزرون وشون ره حمله هاکردنه و حتی هرکی فِرار هاکرد بی‌یه ره هم تا ولگایِ میونه دِمبال هاکردنه و بَکاشتنه.

وارنگی روس‌هایِ دومین گتِ حمله هم سال ۹۴۳ بی‌یه؛ این گادِر ایگور اول وشون ِرهبر و شاه بی‌یه. روس‌ها این دَفه خزرهایِ دولِت جه توافق هاکردنه که وشون ِسامون دله امنیت دارِن. وشون تا کورا روخنه و قفقاز ِمیونه پیشی بوردنه و سال ۹۴۳ موفق بتونِستنه بندر بردعه، که اران (= آذربایجون ِامروزی کشور) دله مهمترین شهر و نیشتگا (=پایتخت) بی‌یه، ره بَییرِن. روس‌ها اونجه چن ماه دَیینه و ات‌خله آدِم ره قتل‌عام هاکردنه و ات‌خله وسیله غارت هاکردنه. وشون نخاستنه اونجه جه وَردَگِردِن ولی وشون دله ««خونی اِسال» ِمریضی دَکِته و همینسه مجبور بَیینه وَردَگِردِن.

زمونی که سویاتوسلاو اول کییفی روسون ِشاه بیّه، سال ۹۶۵ میلادی، شه لشکر ره دستور هِدا که خزرونِ دولِت ره رِقِد بَدِن، تا مجبور نَواشِن وشون ره هر دور باج هادِن. اگه خزرها، که اتی تورک ِطایفه بینه و قفقاز ِشمال دَیینه، دیگه اونجه نَیی‌بائِن، ولگایِ شمال تا جنوب تجاری راهون روس‌ها وسّه امن بی‌یه و وشون تونِستنه اِستِپی مناطق و سیو دریا جه استفاده هاکِنِن. تازه روس‌هایِ جمعیت سویاتوسلاو ِجنگون ِپه رشد هاکرده و اسلاوی مردمون فرهنگ این منطقه دله رشد هاکرده و جمعیتی ساختارون منطقه دله عوض بیّه.

سال ۱۰۳۰، روس‌ها شروان ِشهر ره حمله هاکردنه و گنجه‌یِ حاکم وشون ره ات‌خله پول هِدائه تا بیلقان ِشورش ره ونه وسّه سرکوب هاکِنِن. نوامبر سال ۱۰۳۱، وشون باکو نزدیکی شکست بخاردنه و اخراج بَیینه. سال ۱۰۳۲ روس‌ها دِباره شروان ره حمله هاکردنه و این حمله دله الانان و سریرهایِ طوایف وشون جه متحد بَیی‌بینه. محلی مسلمون‌ها سال ۱۰۳۳ روس‌ها ره شکست هِدانه. روس‌ها بعداها اغوزها ره کومِک هاکردنه که خارزم ره بَییِرِن. سال ۱۰۴۱ آخرین بار وسّه وایکینگ‌ها مازرون ِدریا ره حمله هاکردنه که اینگوار دوردست‌گشا ِداستان‌ها این حملات ره تعریف کانده و گانه که چتی گرجستون-بیزانس ِجنگ سَره و احتمالاً ساسیرتی جنگ دله روس‌ها بمونه و جنگ دله شرکت هاکردنه. بعد اون جنگ‌ها دیگه بالتیک و مازرون ِدریا میون راهون رِقِد بوردنه و دریایی سفرون دوره تموم بیّه.

تاریخچه

وارنگیون ِمسیر قرن‌های ۸ تا ۱۱^اُم میلادی گادِر:
ولگایِ تجاری مسیر (سِرخ)، وارنگیون تجاری مسیر که یونان شی‌یه (وَنِفش) و الباقی مسیرون (نارنجی)

اوایل قرن نهم میلادی، نورس‌ها روسیه‌یِ شمال‌غربی دله مستقر بَیینه، جایی که روس‌ها اتا شهر بساتنه که ونه نوم آلدیگجا بی‌یه، این شهر وولخوف روخنه‌ و لادوگا دریاچه پَلی بی‌یه. روس‌ها اوایل که امونه مسلمون‌هِنیشت شهرون دله، تاجر بینه. وشون آلدیگجا دله جه بیزانس جه راه پیدا کاردنه و دنیپر ِتجاری مسیر سَره شه تجارت ره شروع هاکردنه و مسلمون‌هایی که ولگای تجاری مسیر ِنزدیکی دَیینه جه ارتباط داشتنه. ابن خردادبه گانه اواخر قرن نهم روس‌ها خرید-فروش داشتنه و تموم شهرونی که مازرون ِدریایِ جنوبی وَر دَره دله خزری وسایل ره خرینه و پوست، عسل و برده روتِنه، حتی بعضی روسی تاجرون، شتر جه شینه بغداد و تجارت کاردنه؛ اروپایی برده‌ئون هم وشون وسّه مردِم ِزوون ره ترجمه کاردنه. توماس سچاب نونان، تاریخ‌دون و مردِم‌اشناس، گانه که روس‌ها سال ۸۰۰ میلادی بغداد دله دَیینه، چون ساسانی، عربی و عربی-ساسانی درهم ِسکه‌ئون ره که همه ۸۰۴-۸۰۵ ِمیلادی ضرب بَیینه سن پترزبورگ پَلی پیدا هاکردنه.

۸۵۰ تا ۹۵۰ میلادی

اولین حملات

اولین‌کش که روس‌ها مازرون دریایِ راه جه اتا جا دیگه ره حمله هاکردنه، حسن بن زید ِحکومت گادِر بی‌یه. حسن بن زید تبرستون علویون ِسلسله ره تبرستون دله بسات بی‌یه. (۸۶۴ تا ۸۸۴ میلادی) روس‌ها این سفر دله آبسکون ره حمله هاکردنه که موفق نَیینه، البته این حمله احتملاً خله پچوک بی‌یه.

دومین حمله سال ۹۰۹ یا ۹۱۰ بی‌یه، این حملاتِ هدف هم آبسکون بی‌یه. این حمله دَفه‌یِ قبلی واری پچوک بی‌یه و فقط شونزه‌تا قایق جه انجام بیّه. سومین حمله هم سال ۹۱۱ یا ۹۱۲ انجام بیّه.

گتِ حملاتِ شروع؛ سال ۹۱۳ میلادی جه

این نقشه دله روس‌هایِ مهم‌ترین حملات ره مازرون دریا جه اواسط قرن نهم تا اواسط یازهم سِراق هِدانه.
تاریخ‌ها کئو رنگ (=آبی) هستنه و وَنِفش ِخط جائونی ره سِراق دِنه که حمله سال ۹۱۳ زمون هدف قِرار بَییتنه. کشورون ِنوم هم حدود سال ۹۵۰ شِنه که سیو رنگ جه مَیِّن هستنه.

روس‌ها سال ۹۱۳، شه اولین گتِ حمله ره انجام هِدانه. این زمون ۵۰۰تا روسی کشتی خزرهایِ سامون دله جه بمونه مازرون ِدریایِ جنوبی سواحل دله. روس‌ها که نخاستنه خزرها جه بجنگن، وشون ره قول هِدانه که هرچی غنیمت بَییتنه ره وشون جه رَسِد هاکِنِن و همه چی نصف-نصف بَواشه. وشون دنیپر ِجنوبی ساحل جه بوردنه سیو دریا وَر، بعد هم آزوف دریا جه بوردنه دان روخنه دله و سارکل جه کشتی‌ها ره خاشکی دله رِخ هِدانه و مازرون ِدریا جه بَرِسینه.

روس‌ها اینتی بتونِستنه گرگان جه بَرِسِن و این شهر، که تبرستون ِشرقی وَر دَیّه، ره حمله هاکردنه و ونه اطراف ره هم بَییتنه. وشون ِکشتی‌ها جنوب‌غربی ِجزایر ِپَلی لِنگر دِمبِدانه. این زمون محلی‌ها تلاش‌ها شروع بَیی‌یه که مهاجمون جه دیم‌به‌دیم بَواشِن، اما موفق نَیینه. روس‌ها اونجه جه بوردنه باکو سمت و سه روز راه دَیینه تا بتونِستنه باکو جه بَرِسِن و شهر دله وارد بَواشِن و اران، بیلقان و شروان ره تصرف هاکردنه. وشون هر چیزی که تونِستنه ره دِزدینه و زنان و وَچون ره بعنوان برده اسیر گیتِنه. روس‌ها وَردَگِردِستن گادِر، ولگایِ دلتا جه دَر اِمونه که مسلمون و مسیحی خزرون وشون ره حمله هاکردنه، احتمالاً خزرون ِشاه این حمله ره رضایت هِدا بی‌یه. اینتی که علی بن حسین مسعودی شه کتابون دله گزارش هاکرده، هر کسی که بتونِسته این معرکه جه فِرار هاکنه ره ولگای بلغارون و برطاس‌ها بَکاشتنه.

سال ۹۴۳ میلادی ِگتِ حملات

دومین گت-گتِ حملات ره روس‌ها سال ۹۴۳ میلادی انجام هِدانه. این دوره ایگور اول، روس‌هایِ رهبر بی‌یه. سال ۹۴۳ ِحمله گادِر، روس‌ها تا کورا روخنه و قفقاز ِدرون پیشی بوردنه، مرزبان بن محمد (آذربایجون ِشا) جه بجنگِستنه و بردعه، که اران ِنیشتگا بی‌یه، ره بَییتنه. روس‌ها وقتی منطقه ره بَییتنه، مردمون ره پیشنهاد هِدانه که اگه وشون ِحکومِت ره قبول هاکِنِن، بتونّه شه دین ره باقی دارِن. اینتی که ابن مسکویه شه کتاب دله بائوته، محلی مردمون این صلح ره قبول نَکاردنه و روس‌ها جه جنگ هاکردنه و وشون ره بائوتنه که شهر جه بریم بورِن. وقتی روس‌ها بَدینه که وشون ِاولتیماتوم تموم بیّه، مردِم ره قتل‌عام هاکردنه و همه جه باج بَییتنه. ات‌که این قتل‌عام که ادامه پیدا هاکرده، مردِم قبول هاکردنه که مذاکره هاکِنِن. روس‌ها چن ماه دیگه هم بردعه دله بموندِستنه و این شهر جه استفاده کاردنه که شهرون دیگه ره هم بَییرِن.

چن وقت بعد، روس‌هایِ سربازها میون دیسانتری (= خونی اِسال) دَکِته و اکثراً مریض بَیینه. ابن مسکویه این مسئله خَوِری گانه: «خله میوه خاردنه و همینسه مریض بَیینه و وشون ِسربازها کم بَیینه» وقتی مریضی همه‌گیر بیّه، مسلمون‌ها بردعه جه نزدیک بَیینه. روسی سربازون ِرئیس شه ره دِمبِدا اتا خر سَر و چون که ونه ۷۰۰ نفر سرباز بمِرد بینه، مجبور بیّه عقب‌نشینی هاکنه و بورده اتا قلعه دله، این قلعه ره مسلمون‌ها محاصره هاکردنه و روس‌ها که محاصره و مریضی دَس خسته بَیی بینه، جواهرات، خار ِلباس‌ها و جوون ِبرده‌ئون ره بی‌یشتنه شه کشتی‌ها دله و کورا روخنه جه ۳۰۰ نفر سرباز همراه فِرار هاکردنه. مسلمون‌ها هم وشون ِبمرده‌ئون ِقـَور ره بَکِندِستنه و وشون ِاسلحه ره شه وسّه بَییتِنه.

جورج ورنادسکی شه کتاب دله بائوته الگ نووگورود همون فرماندهی بی‌یه که روس‌ها ره رهبری کاردنه و خر سَر سِوار بیّه. ورنادسکی گانه، اُلگ و هلگو نوم سچچتر ِنومه دله بموئه و با توجه به این سند، هلگو اتا قایق جه بورده ایران و بعد این که شکست بخارده، سال ۹۴۱ قسطنطنیه دله بمرده. لف گومیلیف ِنوم هم نومه‌ئون دله بموئه (عربی منابع ِبنویشته اینتی گانّه) و این ِوسّه این فرضیه وجود دانّه که این رهبر اسوه‌نلد بائه که وارنگیون ِرهبر بی‌یه.

خزرون ِدولِت ِرِقِد بوردِن

سارکل ِقلعه‌یِ بقایا که خزر ِمنطقه دله دَیّه. این هوایی عکس ره میخائیل آرتامونوف دههٔ ۱۹۳۰ میلادی بَییته.

قشنگ مَیـِّن نی‌یه که چچی وسّه خزرون و روس‌ها هِدی جه دَکِتنه، همینسه چنتا نظریه مطرح بیّه. اتا نظریه گانه روس‌ها ترجیح دانه که خزرها ره ولگایِ تجاری مسیر جه کنار بی‌یـِلِن تا مجبور نَوائِن هر دور عبور-مرور وسّه وشون ره باج هادِن. بعضی هم گانّه ظاهراً بیزانس روس‌ها ره تشویق هاکرده که خزرون ره حمله هاکِنِن. خزرها تا رومانوس اول ِحکومِت گادِر شرقی روم جه متحد بینه. ولی وه شه حکومِت گادِر، یهودون ره اذیت کارده. سچچتر ِاسناد اینتی سِراق دِنّه که جوزف، که وه ره یوسف بن آآرون هم گاتِنه و خزرون ِشاه بی‌یه، خاسته بیزانس جه انتقام بَییره و همینسه خزری مسیحیون ره اذیت هاکرده. این اختلافات باعث بیّه رومانس الگ نووگورود (یا هِلگو) ره تحریک هاکنه که خزرون جه جنگ دَکفه.

اتا نظریه دیگه گانه که وقتی تصمیم بَییتنه خزرون ره حمله هاکِنِن که وشون بخاستنه سال ۹۴۳ ولگایِ مسیر ره دَوِندِن. خزرون ِنومه‌ها دله، که میون سال‌های ۹۵۰ تا ۹۶۰ شِنه، یوسف بن آآرون گانه که چـِتی مسلمون‌ها جه دفاع کانده و اگه دَنی‌بائه چـِتی روس‌ها تمومِ عربی کشورون ره تا بغداد رِقِد دِنّه، شونّه. پیش از روس‌ها وقتی سال ۹۱۲ مسلمون‌ها جه جنگ دَکِتنه، خزرون مسلمون‌ها پـِشتی ره هاکردنه و وشون ِجمع دله دَیینه که ممکن هسته این مسئله هم اختلافات ره بوجود بیارد بائه.

سال ۹۶۵ بی‌یه که سویاتوسلاو اول خزرون ره اعلان جنگ هِدا. وه این جنگ دله اغوزها و پچنگ‌ها دله جه سرباز اجیر هاکرده چون نتونِسته شه ارتش جه تیناری خزری سواره‌نظامون ره شکست هاده. سویاتوسلاو سارکل ِشهر ره حدود سال ۹۶۵ نابود هاکرده و کرچ ِشهر، که کریمه دله دَره، ره تاراج هاکرده ولی نتونِسته کرچ ره فتح هاکنه. سپس (احتمالاً در سال ۹۶۸ یا ۹۶۹) آتیل ِشهر، که خزرون ِنیشتگا (=پایتخت) بی‌یه، ره هم بَییته. اتا نویسنده که سارکل ِغارِت په این شهر دله بورد بی‌یه، شه بنویشته‌ئون دله گانه: «روس‌ها حمله هاکردنه و حتی ات چلّه انگور مَل یا مَمیج و حتی اتا سَوزِ وَلگِ نی‌یـِشتنه.» وقتی که روس‌ها «روم و اندلس» جه وَردَگِردِستنه، ابن حوقل تنها کسی هسته که سمندر ِشهر ِغارِت ره گزارش هاکرده،

سویاتوسلاو ِحملات باعث بیّه خزرون ِرفاه و استقلال دوره تموم بیّه. این امپراتوری ِنابود بیّن په، روس‌ها تموم شمال تا جنوب ِتجاری مسیرون سَر کنترل پیدا هاکردنه و سیو دریا جه راه داشتنه؛ همین راهون تا اون گادِر باعث بینه که خزرون اَنده قوی و ثروتمند بائِن. این جنگ‌ها همینجور باعث بیّه اِت‌دَقِستی روس‌ها جمعیت خله بَواشه و اسلاوی فرهنگ منطقه دله رشد هاکنه.

بعدی حملات

گریپشولم ِکتیوه که اینگوار دوردست‌گشایِ یادبود هسته.

سال ۹۸۷، ات نفر بنوم «میمون»، که شهر دربند امیر بی‌یه، روس‌ها جه بخاسته که وه ره کومک هاکنن تا شه دشمنون ره حمله هاکنه. روس‌ها، که احتمالاً حرفه‌ای سرباز بینه، ۱۸تا کشتی جه بمونه ولی ترسینه حمله هاکنن و اتا کشتی ره پیشی هدانه تا هارشن اوضاع چتی‌یه. این کشتیِ آدمون ره مَله آدمون قتل‌عام هاکردنه، روس‌ها هم بوردنه مسقط ِشهر دله. سال 989 میلادی جه هم اتا گزارش دره که اتا مله‌یی مِلـّا میمون ره نومه هدا که یا روس‌ها ره بیار مه پلی که وشون ره مسلمون هاکنم و یا وشون ره بَکاش. میمون قبول نکارده و ملّا جه درگیر بیّه و شکست بخارده و آخرسر فرار هاکرده. سال ۹۹۲ ولی وردگردسته دربند دله.

سال ۱۰۳۰، روس‌ها شروان منطقه ره حمله هاکردنه و گنجه‌یِ حاکم ات‌خله پول وشون ره هدائه که بیلقان ِشورشیون ره ونه وسّه سرکوب هاکنن. بعد از این، روس‌ها وردگردستنه شه وطن و اونتی که روسی منابع بائوتنه، یک سال بعدته ماه نوامبر ۱۰۳۱ وردگردستنه که باکو دله شکست بخاردنه و اخراج بَینه. سال ۱۰۳۲ روس‌ها شروان ره حمله هاکردنه که الانان و سریرها وشون جه متحد بَینه. محلی مسلمون‌ها سال ۱۰۳۳ روس‌ها ره شکست هدانه. مَیِّن نی‌یه که روس‌ها این جنگ وسّه کنجه متحد بینه. املیان پریتساک اثبات کانده که وشون اتا پایگاه نزدیکی ترک روخنه جه بمو بینه و وشون ِاصلی مکان تموترکان بی‌یه. پریتساک هم گانه که روس‌ها مازرونِ دریایِ سواحل جه بمو بینه و ات‌که بگذشته، اغوزها ره کومِک هاکردنه که خوارزم جه جنگ دَکفِن.

اتا سوت (= حماسه)، اینگوار دوردست گشا نوم، وجود دارنه که وایکینگ‌های آخرین دریایی لشکرکشی به مازرون دریا خـَوری ونه بائه که سال ۱۰۴۱ اتفاق دکته و اینسه بی‌یه که گرجستون و بیزانس ِجنگ دله کایری هاکنن و احتمالاً ساسیرتی جنگ دله دوائِن. این سوت دله اینگوار سوئد جه شه سفر ره شروع کانده و شونه ولگایِ جنوبی سرزمین‌ها و شرقیون (سرکلند) دله. حدود بیست و شیش‌تا رونی کالوم اینگوار وسّه وجود دانه که ۲۳تاشون مئلارن دریاچه وَر و اوپلاند منطقه دله درنه. این سفرون ِاَرمون این بی‌یه که وایکینگ‌ها شه قدیمی راه ره دِباره رعف هاکنن. اتا کالوم تن عکسی دره که ایگنوار ِبرار ره سِراق دِنه که بورده مسلمون‌ها ولایت که طلا جمع هاکنه ولی بمرده. این داستان په، وایکینگ‌ها دیگه بالتیک دریا تا مازرون دریا جه سفری نکاردنه.

خاقانی گانه که شروان ره سال ۱۱۷۳ یا ۱۱۷۴ میلادی حمله بیّه؛ وه اشغالگرون ره روس‌ها و خزرها، روس‌ها و الان‌ها و روس‌ها و سریرها نوم وَرنه. پیتر گلدین استدلال کانده که روس‌هایی که وه گانه، ولگای دریایی دزدون بینه که ۷۳تا کشتی جه شروان ره حمله هاکردنه. ولادیمیر مینورسکی گاته که این حمله ره دربندِ حاکم، «بک-بارز بن مظفر»، انجام هدائه. مینورسکی هم گانه «بک-بارز بن مظفر کیفی روس‌ها جه ارتباطی نداشته. احتمالا وه گروه‌های بدون نیزه (نام محلی: бродники؛ تلفظ: برادنیکی) جه استفاده هاکرده که جنوبی بینه. به عنوان مثال کازاک‌ها جه.» شروانشاه اخستان اول گرجون ِشاه ره پناه بَوِرده، گیورگی سوم هم بیزانس ِبعدی امپراتور، آندرونیکوس اول، جه متحد بیّه و مهاجمون ره اینتی دور هاکردنه و شبارانِ قلعه ره بَییتنه. گرجی منابع این داستان دله خزرها ره حمله‌کر دونّه.

منابع

• Artamonov, Mikhail (1962). Istoriya Khazar. Leningrad, شابلون:LCCN. See also second edition (2002) ISBN 5-8465-0032-3
• Barthold, W. (1996). "Khazar". Encyclopaedia of Islam (Brill Online). Eds. : P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill.
• Brøndsted, Johannes (1965). The Vikings. (transl. by Kalle Skov). Penguin Books, شابلون:LCCN
• Christian, David (1999). A History of Russia, Mongolia and Central Asia: Inner Eurasia from Prehistory to the Mongol Empire (History of the World, Vol 1). Blackwell. ISBN 0-631-20814-3
• Dunlop, Douglas Morton (2006) "Bardha'a." Encyclopaedia of Islam (Brill Online). Eds. : P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill.
• Dunlop, Douglas Morton (1954). History of the Jewish Khazars. Princeton University Press, شابلون:LCCN
• Golden, P.B. (2006) "Rus." Encyclopaedia of Islam (Brill Online). Eds. : P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill.
• Logan, Donald F. (1992). The Vikings in History 2nd ed. Routledge. ISBN 0-415-08396-6
• Minorsky, Vladimir (1945), "Khāqānī and Andronicus Comnenus". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 11, No. 3: 550-578
• Noonan, Thomas Schaub (1987–1991). "When Did Rus/Rus' Merchants First Visit Khazaria and Baghdad?" Archivum Eurasiae Medii Aevi 7, pp.  213–۲۱۹.
• Pletneva, Svetlana (1990). Polovtsy Moscow: Nauka, ISBN 5-02-009542-7
• Vernadsky, George (1959). The Origins of Russia. Oxford, Clarendon Press, شابلون:LCCN
• Zuckerman, Constantine (1995). "On the Date of the Khazar’s Conversion to Judaism and the Chronology of the Kings of the Rus Oleg and Igor." Revue des Études Byzantines 53: 237–270.