زازاکی

ویکی‌پدیا، آزادِ دانشنومه، جه
(زازا-گورانی جه بموئه)
زازاکی
Zazaki
گنش‌کرون 1640000 [۲]  مقدار دچی‌ین (P1098) ویکی دیتا دله
کشور تورکیه[۳][۴]
آلمان  مقدار دچی‌ین (P17) ویکی دیتا دله
خط زازاکی الفبا، لاتین خط و عربی الفبا  [دیگر زوون‌ها]Q8196‏Check for unknown parameters  مقدار دچی‌ین (P282) ویکی دیتا دله
جمله‌دله‌یِ ترتیب فاعل-مفعول-فعل  مقدار دچی‌ین (P4132) ویکی دیتا دله
خانواده هندو-اروپایی زوونون ونه پارامتر ره Wikidata دله دچی‌ین
ایزو 639-2 zza[۵]  مقدار دچی‌ین (P219) ویکی دیتا دله
ایزو 639-3 zza[۵]  مقدار دچی‌ین (P220) ویکی دیتا دله
نقشه
زازاکیون نخشه، ترکیه دله

 این زوونِ ویکی‌پدیا

زازاکی، زازا، زازایی،[۶] یا دیملی (زازاکی جه Dımılki, Zazaki) یکی از زبان‌های ایرانی شاخهٔ شمال‌غربی و از زبان‌های زازا-گورانی[۷] است که در شرق آناتولی (ترکیه) توسط مردم زازایی صحبت می‌شود. شمار زازازبانان را تا حدود ۴ میلیون تن حدس می‌زنند.[۸] زازا زبانان با جمعیتی حدود ۲ تا ۳ میلیون نفر، چهارمین گروه قومی بزرگ ترکیه را پس از ترک ها، کردها و عرب ها تشکیل می دهند.[۹][۱۰] زازاکی یا دِمَلی (زازاکی جه :Zazaki, Dımli) اتا ایرانیج زوون هسه که زازاستون دله گنش بونه. اینتا زوون خله مازرونی و گیلکی و تالشی ره مونه. زازاکی اتا ایرانیج غربی‌شمالی زوون هسه. زازکی زوون دیگه نوم دیملی هسه که دیلمی واژه دگر بئی هسه. زازائون اول گیلون و مازرون جنوب‌ور دَیینه و بعدن کوچ هکردنه بوردنه آناتولی سامون (اسا ترکیه کشور) دله. زازستون که زازئون زیست جا هسه ترکیه دله، شمالی کوردستون و اینتا کشور ره ترک‌نشین منطقه میون دره. زازکی زوون ره لاتین ِخط جا نویسنّه. زازاکی یا دیملی اتا از زوونون ایرانی شومال غربی هسته که شرق ترکیه گپ بزه وانه. شومار مردمون زازاکی ره حدود ۳ تا ۴ میلیون نفر حدس زنّه. زازاکی ره اورامانی و باجلانی زوونون واری هم دونه و اینتا وسّه زوونشناسون این ۳ تا زوون ره درون خونواده‌ئی به ایسم زازا-گورانی جا دنّه و زازا-گورانی ره شاخه‌ئی سِوا از دسته‌زوون‌ئون ایرانی شومال غربی اشمارنّه. زبان زازا از نظر زبان‌شناسی به شاخه ایرانی گروه اصلی هند و ایرانی از خانواده زبان‌های هند و اروپایی تعلق دارد.[۱۱][۱۲][۱۳][۱۴]زبان زازاکی از نظر دستور زبان، ژنتیک، زبان‌شناسی و واژگان با زبان‌های تالشی, پارسی آذری, سنگسری, سمنانی, تاتی, گیلکی و مازندرانی که در سواحل دریای خزر و ایران مرکزی صحبت می‌شوند، ارتباط نزدیک دارد.[۱۵][۱۶] لودویگ پل نشان داد و فاش کرد که زازاکی به زبان تالشی، آذربایجانی قدیم و اشکانی که یک زبان مرده ایرانی است نزدیک است و شباهت های زیادی با این زبان ها دارد[۱۷] و تغییرات صوتی که کردی در طول تاریخ متحمل شده است در زازاکی وجود ندارد.[۱۸] به همین ترتیب، در مطالعه ای که در منطقه الازیغ-کبان انجام شد، مشخص شد که درک متقابل بین زازاها و کرد زبانان بسیار کم است.[۱۹] ولین تحقیق در مورد زبان زازاکی در سال ۱۸۵۶ با گردآوری های زبان شناس پیتر لرچ آغاز شد. لرچ به روسلو رفت، جایی که سربازان عثمانی که در جریان جنگ کریمه به اسارت روس ها درآمده بودند، در میان سربازان عثمانی اصالتاً زازا[۲۰] در آنجا رفت و آمد کرد و تالیفات زیادی در زازا ساخت. لرچ این آثار را به ترتیب در سالهای ۱۸۵۶ ، ۱۸۵۷ و ۱۸۵۸ در سه جلد در روسی منتشر کرد. بعدا, مولر در مطالعه خود زازاکی را به عنوان یک گویش فارسی ارزیابی کرد، اما همچنین تشخیص داد که زازاکی قدیمی تر از کردی و فارسی است و زازاکی از نظر توسعه تاریخی با کردی و فارسی متفاوت است[۲۱] این دیدگاه مولر بعدها توسط ف. سپگل (۱۸۷۱)، و. توماسچک (۱۸۸۷)، و. گایگر (۱۸۹۱-۱۹۰۱) و ا. سوچین (۱۹۰۱) پشتیبانی شد.[۲۲] بعدا در سال ۱۹۰۵ /۱۹۰۶ زبانشناس آلمانی اسکار مان از سوی آکادمی علوم پروس برای مستندسازی و تحلیل زبانی زبانهای ایرانی غربی مأمور شد. اسکار مان گردآوری های جامع زازا و ضبط های زبانی را در مناطق بینگول و سیورک انجام داده است. اسکار مان در نتیجه تحقیقات خود گفت: "دیدگاهی که قبلاً از جانب من دفاع شده است تأیید شده است، یعنی زازاکی مطلقاً ربطی به کردی ندارد و من تمام صرف فعل های عجیب گویش شمالی فارسی میانه متون تورفان را در زبان زازاکی می بینم."[۲۳] پس از مرگ او. مان، کارل هادانک کتاب "Mundarten der Zaza" را با تحلیل های دستوری در سال ۱۹۳۲ منتشر کرد. هادانک در این کتاب به وضوح زازاکی را خارج از کردی طبقه بندی کرده است.[۲۴] جایگاه زبان زازاکی در زبان شناسی، پس از او. مان (۱۹۰۶) و ک. هادانک (۱۹۳۲)، توسط دیوید ن. ماک‌کنزی (۱۹۶۱)، گ. ل. ویندفهر (۱۹۸۹)، ژ. گیپرت (۱۹۹۶) و بسیاری از محققان زبان شناس دیگر مورد بررسی قرار گرفت و به همین ترتیب تعیین شد.[۲۵] جائی دیلمیون ونه گت شهرون نوم درسیم، الازیغ، ارزنجان و دیاربکر هسته که البته خله کرمانج‌ئون مناطق جه مشترکی هسته (دیاربکر واری). ویشته ره دیملی‌ئون ره کرمونجی ونگ کانّه.

زبان زازاکی را یکی از زبان‌های ایرانیِ شمال غربی می‌دانند که به زبان‌های گیلکی، مازندرانی و تالشی بسیار نزدیک است.[۲۶][۲۷] گلاتولوگ زبان زازاکی را زیرمجموعه زبان آذری معرفی می‌کند.[۲۸] برخی زبان‌شناسان بر این باورند که زازاکی زبانی مستقل در بین زبان‌های ایرانی است و نام اصلی زازاها یعنی «دیملی» نیز شکل دگرگون‌شدهٔ واژهٔ دیلمی است و خاستگاه این مردم نیز منطقهٔ دیلمستان در غرب رشته‌کوه البرز و جنوب گیلان حدس زده شده‌است؛ و زازاکی نیز شکل نوین زبان دیلمی است.[۲۹] این فرضیه از نظر ژنتیک (نسل‌شناسی) تقویت نمی‌شود. پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند که اصل دیمیلی بومی خاور آناتولی بوده و از نظر نسل‌شناسی از همسایگان کرمانج خود غیرقابل تشخیص و جدایی هستند و تنها از نظر زبانی با جنوب دریای خزر پیوند دارند.[۳۰] به یکی از ریزابه‌های دجله دیاله می‌گفتند که دجله کوچک یا دیله کوک نیز خوانده می‌شد. دهخدا نام دجله را از معجم البلدان دیلکه نقل نموده‌است و گفته‌است در کتیبه‌ها به‌صورت دگلت بوده‌است.[۳۱] نواحی شمالی رود دجله دیلمان نامیده می‌شدند و طبق بندهش دجله رود از دیلمان بیاید و به خوزستان به دریا ریزد.[۳۲]سیر تحول تاریخی زبان ها و شکل گیری صامت ها (همزبانی/محدود/ایزوگل) که اساس طبقه بندی در گروه های زبانی را تشکیل می دهند، تقریباً مانند تالشی و تات در زازاکی است. بر خلاف کردی، زازاکی به شدت ریشه‌های همخوانی پروتو-هندواروپایی، شبیه تاتیان و تالش را حفظ کرده است:[۳۳][۳۴] سیر تحول تاریخی زبان ها و شکل گیری صامت ها (همزبانی/محدود/ایزوگل) که اساس طبقه بندی در گروه های زبانی را تشکیل می دهند، تقریباً مانند تالشی و تات در زازاکی است. بر خلاف کردی، زازاکی به شدت ریشه‌های همخوانی پروتو-هندواروپایی، شبیه تاتیان و تالش را حفظ کرده است:[۳۵][۳۶]

زبان نیاهندواروپایی پارتی آذری(هرزندی) زبان زازاکی تالشی سمنانی زبان‌های کاسپین زبان‌های ایران مرکزی بلوچی کردی فارسی
*ḱ/ĝ s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z h/d
*kue -ž- -ž- -ĵ- -ĵ, ž- -ĵ- -ĵ-, ž, z -ĵ- -ž- -z-
*gue ž ž (y-) ĵ ž ĵ,ž ĵ ĵ, ž, z ĵ ž z
*kw29 ? isb esb asb esp s esb ? s s
*tr/tl hr (h)r (hi)r (h)*r (h)r r r s s s
*d(h)w b b b b b b b d d d
*rd/*rz r/rz r/rz r/rz rz l/l(rz) l/l l/l(rz) l/l l/l l/l
*sw wx h w h x(u) x(u) x(u), f v x(w) x(u)
*tw f u w h h h h(u) h h h
*y- y y ĵ ĵ ĵ ĵ ĵ (y) ĵ ĵ ĵ

گرامر[دچی‌ین]

اگرچه زازاکی با زبان های همسایه تعامل داشته است، اما می توان گفت که ساختار خود را از نظر دستوری و واژه های میراثی از دوره ایران میانه بسیار خوب حفظ کرده است.به غیر از مبادله کلمات از زبان های همسایه یا غالب، در سایر حوزه های زبان تعامل چندانی وجود ندارد. از نظر فرهنگی، زازاها به عنوان مردم بومی، ویژگی های مشترک بسیاری با مردم همسایه دارند. اگر با توجه به شرایطی که در آن پیدا شده و توسعه یافته ارزیابی شود، دایره واژگانی غنی دارد. ریشه های فعل پسوندهای زمان در زازاکی با پسوند n/ant پس از ریشه، مشترک با سیمنان، سنگسر، گیلک، تالشی، تات و دیگر زبان ها/گویش های سواحل دریای خزر تشکیل می شود:[۳۷][۳۸]

فارسی زازاکی سمنانی گیلکی تاتی تالشی
میرو- شن- شن- شون- شند- شد-
میآ- یَن- آن- آن- آمند- آمد-
میگوی- وان- وان- گون- آتن- وتد-
میبی- وین- ?- ین- وین- وین-
مینکن- کن- کن- کون- کند- کردد-
میروم از شنا ا شنی من شونم من شندن​/از مشم از شدام

ضمایر[دچی‌ین]

علاوه بر اسم ها و ضمایر شخصی، در صرف فعل به صورت مذکر و مؤنث در شخص دوم در مرکز و جنوب و در سوم شخص در همه لهجه ها تفاوت جنسیتی وجود دارد: او وانو (او می گوید، مذکر)، او وانا (او می گوید، مؤنث). ضمایر شخصی ساختار معمولی ایرانی غربی دارند. ضمایر شخصی در زازاکی به ضمایر تالشی، سیمنانی، سنگسری، تاتی و فارسی بسیار نزدیک است:

فارسی زازاکی تالشی [۳۹][۴۰] تاتی[۴۱][۴۲] سمنانی[۴۳] سنگسری اوستیایی[۴۴]
من ez ez ez e e aez
تو ti ti ti
او o əv u un no uy
او a
-
una na
-
ما ma ama amā hamā max
شما şıma şema şūmā şūmā şūmā şımax
انان inan ,ê, i ayen ,əvon ē e ey idan

مازرونی و زازاکی و چنتا هیندو-اروپایی زوون ِمقایسه هاکردن[دچی‌ین]

مقایسهٔ ریشه‌شناختیِ زازاکی، فارسی و برخی زبان‌های دیگر هندواروپایی[دچی‌ین]

  • اعداد
فارسی زازاکی روسی یونانی ایتالیایی اسپانیایی آلمانی فرانسوی انگلیسی
(yak) یک (یَوْ، ژُ) jû/yew odin ena uno uno eins un one
(du) دو (دِ) dı dva dyo due dos zwei deux two
(se)سه (هِیرِ/هیره) hiri/hirê tri tria tre tres drei trois three
(çahar) چهار (چهار، چور) çehar/çor çetyre tesera quattro cuatro vier quatre four
(panc) پنج (پانج، پونج) panc pyatʹ pende cinque cinco fünf cinq five
şeş شیش (شَشْ) şeş shestʹ eksi sei seis sechs six six
(haft) هفت (هَوْتْ، هُتْ) hewt semʹ epta sette siete sieben sept seven
(haşt) هشت (هَشْتْ، اَیْشْتْ) heşt, eyşt vosemʹ okto otto ocho acht huit eight
(noh) نه (نَوْ) new devyat ennia nove nuevo neun neuf nine
(dah)ده (دَسْ) des desyatʹ dheka dieci diez zehn dix ten
(bist)بیست (ویسْتْ) vist dvadtsatʹ eíkosi venti veinte zwanzig vingt twenty

زازاکی الفبا[دچی‌ین]

زازاکی خط لاتین جه بییته بیّه و همینسه 30تا حرف دانّه:

A, B, C, Ç, D, E, Ê, F, G, Ğ, H, I, İ, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, Ş, T, U, Ü, V, W, X, Y, Z.

زازاکی و تبری ِفرق[دچی‌ین]

مازنی/تبری زازاکی
چی/چچی چی، چیچی
چتی سنی، سنین، چیطور
ته نوم چچی‌یه؟ نام تو چیچی‌یو؟
شمه نوم چچی‌یه؟ نام شِما چیچی‌یو؟
ته چن سالویی؟ تی چند سرًِیی؟
ته حال چتی‌ئه؟ ?خاری؟(زنان سه) حال تو سنینو، حال تو چیطوری‌یو، وشا؟
ته حال چتی‌ئه؟ ?خاری؟(مردون سه) حال تو سنینو، حال تو چیطوری‌یو، وَشی؟
خنابدون تی وَش به
شمجه تشکر کمبه شما را تشکر کنا
خِدابیامرزه هما تو را راضی بو
اینتا چچی‌یه؟ این چیچی‌یو؟ انو چیچی‌یو؟ انا چیچی‌یا؟
چی کار کانّی؟ (زنان سه) تی سه (چی) کنا؟
چی کار کانّی؟ (مردون سه) تی سه (چی) کنی؟
خِش بمونی شما خیر ​(وَش) آمه‌یْ
دَره (مردون سه) استو
دَره (زنان سه) استا
کَته(بی‌جونون سه) استه
دنی‌یه/نَکَته چینی‌یو
اَره یا، ایا، هیا، ا
نا نه
بوردِن شو!
اِنّه به!
شِما ره چچی باتنه؟ تی سه وات؟
شما ره چچی گانّه؟ تی سه وانی، وانا؟
سِره/خِنه کَیه، کیْ، کِیه
مه رفخ/ مه همباز(مردون سه) اَمْبآزی می
مه رفخ/ مه همباز(زنان سه) اَمْبآزا می
مه ریکا ونه ریکا ره گانه لاجه می لاجه تو ره وانو
خش وَش

منابع[دچی‌ین]

Wikipedia
Wikipedia
ویکی‌پدیا نسخه، زازاکی جه
  1. https://www.ethnologue.com/
  2. عنوان : Ethnologue — ناشر: SIL International — چاپ 25[۱]https://www.ethnologue.com/
  3. شناسۀ اطلس زبان‌های در خطر جهان یونسکو: https://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-1985.html
  4. ScriptSource - Turkey — هارشی‌ین تاریخ: ۲۱ آگوست ۲۰۲۳
  5. ۵٫۰ ۵٫۱ https://op.europa.eu/web/eu-vocabularies/at-dataset/-/resource/dataset/language
  6. «Kirmanckî, Kirdkî, Dimilkî, Zazakî». هارشی‌یه بیی ۲۰۲۱-۰۱-۲۹ گادِر. 
  7. دانشنامۀ ایرانیکا: دِملی، نوشتۀ گارنیک آساتریان، منتشرشده در ۱۵ دسامبر ۱۹۹۵؛ بازدید در ۲۹ اوت ۲۰۲۱.
  8. Anand, Pranav; Nevins, Andrew (2004). "Shifty Operators in Changing Contexts". In Young, Robert B. (ed.). Proceedings of the 14th Semantics and Linguistic Theory Conference held May 14–16, 2004, at Northwestern University. Semantics and Linguistic Theory. Vol. 14. Ithaca, NY: Cornell University. p. 36. doi:10.3765/salt.v14i0.2913.
  9. شابلون:Web kaynağı
  10. Türkiye'de Toplumsal Cinsiyet Raporu شابلون:Webarşiv. KONDA. November 2019
  11. Kjeilen, Tore. "Zazaki". LookLex Encyclopaedia. Archived from the original on 8 January 2018. Retrieved 28 June 2017. Zazaki has earlier been classified under Kurdish. Similar to the Dimli language (mainly Iran), Zazaki's relation to Kurdish is clear, though, but influences from other languages and an independent history have set them apart.
  12. http://www.britannica.com/topic/Iranian-languages
  13. http://www.joshuaproject.net/languages.php?rol3=diq
  14. http://www.jstor.org/discover/10.2307/4030804?uid=3739192&uid=2&uid=4&sid=21101221288217
  15. Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. p. 267. ISBN 90-6831-226-X.
  16. Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. Retrieved 20 May 2023.
  17. Paul, L. (1998). The position of Zazaki among West Iranian languages. Old and Middle Iranian Studies, 163-176.
  18. Elfenbein, J. (2000). Zazaki: Grammatik und Versuch einer Dialektologie. By Ludwig Paul. pp. xxi, 366. Wiesbaden, Reichert Verlag, 1999. Journal of the Royal Asiatic Society, 10(2), 255-257. p. 255
  19. Ozek, F., Saglam, B., & Gooskens, C. (2021). Mutual intelligibility of a Kurmanji and a Zazaki dialect spoken in the province of Elazığ, Turkey. Applied Linguistics Review. ISO 690
  20. Arslanoğulları, M. (2014). Lerch’in zazaki derlemelerinin çevrimyazımı ve türlerine göre sözcüklerin tahlili (Master's thesis, Bingöl Üniversitesi).
  21. Aslan, J. (2020). The Zazas in Crisis: A qualitative study on the influence of the Turkish political discourse on the Zaza Identity.
  22. Varol, M., & Elaltuntaş, O. F. (2011). Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları.
  23. O. Mann, Nachlaß in der Staatsbibliothek Berlin (W), Briefe; vgl. auch ebenda, Vortrag vom 4. Juli 1909 und 20. Jan. 1909, S. 11.
  24. Oskar Mann, Karl Hadank: Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig 1932
  25. O. Mann/K. Hadank, Mundarten der Zāzā, Berlin 1932, 19-31; G. L. Windfuhr, Western Iranian Dialects, in: Corpus Linguarum Iranicarum, Hg.: R. Schmitt, Wiesbaden 1989, 294-295; s. auch New Iranian Languages: Overview, ebenda, 246-250 und New West Iranian, ebenda, 251-262; J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a. M., 148-154.
  26. http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=diq
  27. http://books.google.de/books?id=LuVSkpVuAkAC&pg=PA385&dq=zazaki+paul+ludwig&hl=de&ei=SJ5NTs-oKcvG8QOagL26Bw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDUQ6AEwAQ#v=onepage&q=zazaki%20paul%20ludwig&f=false
  28. https://glottolog.org/resource/languoid/id/zaza1246
  29. , Encyclopedia of the developing world, Thomas M. Leonard, Taylor & Francis, 2006 ISBN 0-415-97662-6, 9780415976626, p.1576
  30. مرشد، سیاوش. زبان زازا (دیمیلی). انتشارات بلخ، ۱۳۹۳. ۱۳. 
  31. گلیجانی مقدم، ندا. «تحول معنایی واژه دیلم». مطالعات تاریخ اسلام، ۱۳۹۵، ۱۱۱. 
  32. دادگی، فرنبغ. بندهش. انتشارات توس، ۱۳۶۹. ۱۷۵. 
  33. Ludwig, P. (1998). The Pozition of Zazaki the West İranian Languages.
  34. Keskin, M. (2012). Orta ve eski İrani dillerin Zazacaya tuttuğu ışık. II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 232-253.
  35. Ludwig, P. (1998). The Pozition of Zazaki the West İranian Languages.
  36. Keskin, M. (2012). Orta ve eski İrani dillerin Zazacaya tuttuğu ışık. II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 232-253.
  37. Paul, L. (1998). The position of Zazaki among West Iranian languages. Old and Middle Iranian Studies, 163-176
  38. Henning, W. B. (1954). The Ancient Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
  39. Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (Sayfa 35)
  40. Aboszodə, Müəllifi Fəxrəddin: Talışca Türkçe Luğət. Bakı. 2011.
  41. مفيدي روح اله. تحول نظام واژه بستي در فارسي ميانه و نو.‎
  42. Sabzalipour, J., & Vaezi, H. (2018). The study of clitics in Tati Language (Deravi variety).
  43. احمدی پناهی سمنانی، محمد (۱۳۷۴). آداب رسوم مردم سمنانی. نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. ص. ۴۰–۴۴.
  44. Oranskij, Iosif Mikhailovich. “Zabānhā ye irani [Iranian languages]”. Translated by Ali Ashraf Sadeghi. Sokhan publication (2007).
  • فارسی ویکی‌پدیا
  • آلمانی ویکی‌پدیا
  • زازاکی ویکی‌پدیا