یونان باستان دوره

پارتنون اتا معبد نوم هسته که آتن دله بسات بینه و اسا یونانِ باستانی دورانِ سمبول هسته.

یونانِ باستانِ دوره اتا تمدن بی‌یه که مدیترانه‌یِ شمال‌شرقی وَر دیّه و این دوره یونان تاریک دوره تموم بیّه په (قرن دوازده تا نهم پیش از میلاد) شروع بیّه و تا اواخر کلاسیکِ آنتیک که شیصد میلادی تموم بیّه، دمباله داشته. یونان شه باستانی دوره گدر ات‌خله سیوا-سیوا حکومت و دولت-شهر جه تشکیل بی‌یه که وشونِ فرهنگ و زوون هئی ره مونسته. این مناطق فقط سیزده سالی متحد بینه که اسکندر مقدونی وشون همه‌تا ره فتح هکرد بی‌یه و اَی وه بمرده په، رَسِد بَینه. کلاسیکِ آنتیکِ دوره هم زمونی سر بیّه که قرون وسطی شروع وونه و بیزانس این منطقه دله قدرت گیرنه.

زمونه

یونانِ باستانی دورانِ شروع بیّن زمان سر اختلاف نظر وجود دارنه. معمولاً اون گدر که هومر اساطیرِ خَوِری سوت دَوِسته و شعر باته ره این دوره‌یِ آغاز حیساب یارنه که حدود قرن هشتم پیش از میلاد وونه. باستانِ دوره شه چنتا پچیک‌ته دوره میون رَسِد وونه و چندین چلّه دارنه. ونه چن قرن اول ره «کهن یا قدیمی دوره» (Archaic Period) نوم اِشناسنّه که این گدر یونانی‌شون فرهنگ و جامعه خله تغییرات هاکرده و شکل بَیته. ونه په، دومین دوره «کلاسیکِ دوره» (Classical Period) هسته که سال ۴۸۰ پ‌م هخامنشیون اِنّه یونان وَری و وشون جه جنگ کفنّه و این دوره زمونی سَر وونه که اسکندر سال ۳۲۳ پ‌م، دنیا ره بیته په، بمرده. کلاسیکِ دوران خله فرهنگی، هنری، فلسفی و علمی چهره‌ئون ره یونان دله دیار هکرده. از لحاظ سیاسی، این دوره اول‌ها آتن ِشهر قرن ۵ پ‌م شه متحدون همرِکِت هژمونی بساته و قدرت داشته ولی حدود قرن ۴ پ‌م اسپارت وشون ره پئی بزو. اَی ات‌گال تبس ِشهر قدرت بیته و آخرسری‌سر کورنت اتحادیه همه ره کنار بزو و مقدونیه که وشونِ گت‌ترین عضو بی‌یه، تموم یونانی شهرون ره اتا-اتا بیته و بورده که ایران ره حمله هاکنه.

کلاسیکِ دوره اینجه که اسکندر سرکلّه دیار وونه، تموم وونه. سال‌های ۳۲۳ تا ۱۴۶ پیش از میلاد ره «هلنیستی دوره» نوم اِشناسنّه. این دوره یونانی‌های فرهنگ و نظام دنیا دله دپیته و تموم مناطقی که اون گدر اشناسینه، وشونِ دست‌بن دَینه و وشون دستوری زندگی کردنه. این دوره هم آخر بیّه و روم جمهوری (که قبلاً خِدی یونانی‌ها بعنوان مستعمره وه ره بسات بینه) بمو یونان ره بیته و شه اتا اوستان هاکرده. اینجه اتی دیگر دوره شروع وونه که وه ره «روم یونان» ِنوم اِشناسنّه و تا زمونی دمباله دارنه که امپراتور کنستانتین شه نیشتگا ره رم ِشهر جه دَکِش هکرده و بیارده قسطنطنیه و اینجه که یونان بی‌یه، بیزانس اسم ره بیته. «باستانِ اواخِرِ دوره» مسیحیت جه مَشت هسته که اواخر قرن چهار میلادی تا اوایل قرن شیشم ادامه دارنه و زمونی که آتن دله افلاطونِ آکادمی ره سال ۵۲۹ میلادی دَوِستنه، این دوره هم سر بیّه.

منبع‌شناسی

یونان باستان دوره اتا خاص و منحصربفرد دوره هسته چون اولین زمونه‌ای هسته که مستقیماً ونجه منابع تاریخ ره تعریف هکردنه. پیش از این رسم نیّه که تاریخ ره کسی بنویسه و دنیایِ دیگر جائون باستانی منابع ندارنه و پیش از این هرچی دومبی ره یا بعدتر بنویشتنه، یا این که کتیفه دله و سکه‌ئونِ سر و شاهونِ لیست و سالنامه‌ئون دله اطلاعاتی پیدا بیّه که وشون ره تحلیل هاکردنه و تاریخ ره دَر بَوِردنه.

هرودوت ره همه «تاریخِ پی‌یر» اِشناسنّه چون وه اولین کسی هسته که سنه ۴۵۰ تا ۴۲۰ پ‌م تاریخی کتاب بنویشته. وه هخامنشی شاهونِ خَوِری و تا قرن هشتم پیش از میلادِ آدمون جه گپ بزو. ولی ونه بنویشته‌ئون خله هم مرئی و اطمینانی نینه. ونه کتاب په، توسیدید، گزنفون، دموستنس، افلاطون و ارسطو هم کتاب بنویشتنه که ویشترشون آتنی بینه یا آتنِ هواخاه بینه. همینسه اتنده که آتن تاریخ خَوِر ره دارمی، باقیِ شهرون جه ندومبی. وشون تاریخ ویشته سیاسی، نظامی و دیپلوماتیک مسائل جه هسته و خله ایقتیصاد یا اجتماعی مسائل جه گپ نزونه.

تاریخ

کهن دوره

یونانی سفال.

قرن هشتم قبل از میلاد، یونانِ تاریخ یواش-یواش تاریکی جه بریم اِنه و میسنی تمدن دپاشی وونه. این گدر میسنی الفبا ره مردم یاد هکرد بینه و همینسه فینیقیه مردمون جه بنویشتن ره یاد بیتنه و شه یونانی الفبا ره وشون واری بساتنه. قرن نهم قبل از میلاد جه فینیقی الفبا یونان دله رُش دکت بی‌یه، اما قدیمی‌ترین بنویشته‌ئون که یونانی هستنه، اواسط قرن هشتم پ‌م جه امه دست برسینه که سفالی پیاله سر بنویشت هستنه. یونان دله ات خله پچیک و شه‌گردون حکومت بساته بیّه که اونجه‌یِ جوغرافی باعث بی‌یه: هر جزیره، دره یا دشت شه همساینون جه سیوا بی‌یه و دریا یا کوه وشون میونه دیّه.

نیمه اول قرن هفتم قبل از میلاد ات سری تاجر که شه تجارت جه خله پول دربیارد بینه، اتا نو طبقه جامعه درون بساتنه و حدود ۶۸۰ قبل از میلاد وشونِ کار جایی برسی‌یه که شه نوم سکه ضرب کردنه. اشرافی که حکومت ویشته وشونِ دَس دیّه، احساس خطر کردنه چون تاجرون وشونِ رقیب بئی بینه. سال ۶۵۰ قبل از میلاد به یور، اشراف مجبور بینه که شه حکومت جه دفاع هاکنن که تاجرون شهر ره وشون دست جه در نیارن و شه جابر نووشِن. این گدر زمین هم کم بی‌یه و جمعیت خله زیاد بیی‌یه و همینسه دولت‌شهرون دله مردم هئی سر-کله زونه.

اسپارت مردم این گدر حمله هاکردنه و نیمه دوم قرن هشتم قبل از میلاد، دِتا شهر ره بیتنه. پیش از این، سابقه نداشته که اتا شهر اتی دیگر ره بَیره و همینسه اتا اجتماعی انقلاب راه هکته. لیکورگوس اسپارتی، احتمالاً تا سال ۶۵۰ قبل از میلاد، اتا نقشه بکشی‌یه که اسپارت بوره دیگر شهرون ره بَیره و وشون مردم (هِلوت‌ها) ره مجبور هاکنه کشاورزی هاکنن و شه محصول ره هادن اسپارت ره. در عوض، اسپارتِ مردم گت-تا-خورد، وسّه سرباز بوون و نظام دله خدمت هاکنن. این سیستم باعث بی‌یه که دیگر اسپارت دله فقیر و غنی دنی‌بوشه و همه هم‌تراز زندگی کردنه.

آتن هم اواخر قرن هفتم قبل از میلاد زمین کم بمو و مردم وشنی وسّه نندِستنه چتی هاکنن. آرکون آتنی سال ۶۲۱ قبل از میلاد اصلاحات شدید ره قوانین دله انجام هدا ولی مردمِ شورش نخاته و نهایتاً سولون (۵۹۴ قبل از میلاد) اتی دیگر اصلاحات جه فقیرون وضع ره بتتر هاکرده و کاری هکرده که اشرافِ قِد باقی بمونده.

مدیترانه‌یِ مستعمرات که فینیقیه شهرون قرمز و یونانی شهرون آبی/کئو هستنه.

تا قرن شیشم قبل از میلاد، چنتا شهر یونان دله باقیِ شهرون جه گت‌تر و قِددارته بئی بینه: آتن، اسپارت، کورنت و تبس. اینان شهرها، شه دور-وَر ره بئیت بینه و آتن و کورنت شه وسّه دریایی ناوگان بسات بینه. خله از یونانی‌ها تا این گدر مهاجر بیینه و چون زمین یونان دله کم بی‌یه، شه کوچ ره بیتنه و بوردنه جایی که اسا ایتالیا و سیسیل هسته، استعماری شهر بنا هاکرد بینه. وشون ِمستعمرات شه سیوا اداره بی‌یه ولی یونانی فرهنگ و زوون اونجاهان تنک بیّه. یونانی‌ها و فینیقی‌ها این تازه مستعمره‌ئون سَر جدل داشتنه و سال‌های ۶۰۰ قبل از میلاد تا ۲۶۵ قبل از میلاد مدام جنگ کتنه. مستعمرات باعث بینه که یونانی‌هایِ درآمد دیگر علاج نیّه و وشون زندگی رفاه و راحتی بیّه.

نیمه دوم قرن شیشم قبل از میلاد، آتن دله چنتا جبار و مستبد حاکم دیینه که مردم وشون جه جَری بینه و سال ۵۱۰ قبل از میلاد، کلیستنس که شهرِ اشراف جه بی‌یه، بورده اسپارتیونِ شاه (کلئومنس اول) پلی و ونجه بخاسته که کومِک هاکنه حکومت ره عوض هاکنن. اسپارت و آتن به سرعت هئی ره حمله هاکردنه و کلئومنس اول، ایساگوراس ره شه نماینده هاکرده که آتن دله حکومت هاکنه ولی کلیستنس بورده مردم پلی و اتی دیگر حکومت ره پیشنهاد هدا: وه باته تموم و گِردِ شهروندان بدون در نظر بیتن وشونِ موقعیت، حکومت دله هم‌باز بوون و آتن دله اتا "دموکراسی" بساجن. آتنی‌ها یک‌پشت بینه و اسپارتِ نماینده ره درهاکردنه و وشون جلو هرستانه و بجنگستنه تا شه اولین دموکراسی ره شکل هدانه.

کلاسیک دوره

اتا سکه آتن دولت‌شهر شنه و آتنایِ خدا عکس ونه ات ور کته و اتی ور پیت‌کله عکس دره که شهر نماد بی‌یه. (عکس سر بزنین، گتته وونه)

سال ۴۹۹ قبل از میلاد، ایونیه دولت‌شهرون که هخامنشیون ِدست‌بن دَینه، شورش راه دمبدانه. آتن و اریتریا شهرون این شورش پشت دربمونه. وشون بوردنه ساردیس شهر ره بیتنه و تا خاسته ایرانی‌ها بئن، شهر ره تش بزونه. این شورش تا سال ۴۹۴ ادامه داشته و اواخر هخامنشیون شورش ره بستا هاکردنه. ولی داریوش هخامنشی یاد نکرده که آتنی‌ها چتی ونه دشمن ره تن بمونه و همینسه سال ۴۹۰ پ‎م شه کشتی‌ها ره جمع هاکرده که آتن ره نهب بوره. ماراتون جنگ دله ایرانی‌های نیرو خله ویشته بینه ولی آتن و ونه متحدون وشون جلو هرستانه و جنگ ره برنده بَینه.

نقشه ای که یونان و ایران جنگ دوره ره سراق دنه.

ایرانی‌ها این جنگ کینه ره داشتنه تا خشایارشاه که قدرت بیته، دومین جنگ ره شروع هاکرده. یونان ِشمال و مرکز دولت‌شهرون بدون مقاومت تسلیم بینه، اما ۳۱ دولت‌شهر که وشون دله آتن و اسپارت هم دئینه، نخاستنه ایران ره باج هادن. همین گدر سیسیل ره هم کارتاژ حمله هاکرده. سال ۴۸۰ قبل از میلاد، ترموپیل جنگ اولین جایی بی‌یه یونانی‌ها شه مقاومت ره شروع هاکردنه و اتا کچیک دسته که سیصد نفر اسپارتی ونه دله دئینه، بوردنه اتا تنگه دله کمین هنیشتنه و تا چن روز نی‌یشتنه که ایرانی‌ها گذر هاکنن و یونانِ مرکزی ناحیه وَری بورن. همین موقع سیراکوز (سیسیل گتترین شهر) هم موفق بیّه که کارتاژ ره هیمرا جنگ دله شکست هاده.

خشایار ات کش دیگه دریا جه نیرو برسنی‌یه که سالامیس جنگ دله آتن جه دکتنه و سال ۴۷۹ قبل از میلاد پلاتا جنگ ره خشکِ بنه سر بباختنه. یونانی‌ها یک‌پشت بموندستنه و اول اسپارتِ رهبری جه و سال ۴۷۷ به‌یور، آتن رهبری جه جنگ ره ادامه هدانه و سال ۴۶۰ پ‌م ایران ره اژه دریا جه دکّل درهاکردنه. این بلند و طولانی جنگ باعث بیّه که آتنِ متحدِ شهرون، که دالیان لیگ نوم داشتنه، اتا امپراتوری واری بوون که وشون دریایی نیرو باقیِ شهرون ره ترسنی‌یه. آتن نهایتاً سال 454 پ‌م خاسته مصر ره هم بیره که خله نخش شکست بخرده و پنج سال بعدته قبرس دله هم بباخته و این موقع دیگر ایران ره ول هاکرده.

هرچی آتن و ایرانِ جنگ کمته بی‌یه، اسپارت ویشته خاسته آتن جه درگیر بوو چون وشونِ قِد جه ترس داشته. اسپارت که نخاسته آتن اتنچی گت بوو و ونه امپراتوری همه جا ره بیره، کومِک کرده که شهرونی که خاستنه دالیانِ لیگ جه بریم بئن، شورش راه دمبدن. آتن نخاسته اسپارت جه درگیر بوو تا این که سال ۴۶۲ قبل از میلاد اتا شهر که هالوت بینه (یعنن اسپارت وسّه کشاورزی کردنه) شورش بیّه و آتن نیرو برسنی‌یه که اسپارت ره بصتینکلا کومِک هاکنه ولی اسپارت قبول نکرده و اینتی آتنی‌ها ره ور بخرده و همینجه جه وشون جنگ شروع بیه. آتن و اسپارت پلوپونزی اولین جنگ ره تا سال ۴۴۶/۵ داشتنه و این گدر سی ساله آشتی ِپیمون ره امضا هاکردنه.

دالیان لیگ که آتن ِشنه، این نقشه دله کئو رنگ هستنه و پیش از ۴۳۱ پ‌م که پلوپونزی جنگ شروع بوو ره سراق دنه.

ولی آتن و اسپارت میونه خار نیّه و ای سال ۴۳۱ قبل از میلاد پلوپونزی جنگ دِباره رُش هکته. جنگِ اولین مرحله اسپارت چن کش حمله هاکرده آتیکا ره بیره ولی نتونسته ولی آتنی‌ها بوردنه کورنت شهر ره بیتنه و شه امپراتوری جه خار-خار دفاع هاکردنه ولی آتن شهر دله طاعون دکته و پریکلس (شهرِ فرمانده) مریض بیّه و دکته بمرده. کلئون که فرمانده بیّه، دِتا جنگ دله اسپارت ره شکست هدا و اسپارت صلح بخاسته ولی وه قبول نکرده.این گدر اسپارت سال 424 چنتا منطقه ره پس بیته. زمونی که کلئون و براسیداس که هر دِ شون شه شهر دله جنگِ خاهون بینه، بمردنه، دِتا دولت‌شهر تصمیم بیتنه که سال 421 پ‌م صلح دَوِندِن.

ولی صلح دووم نیارده. سال ۴۱۸ قبل از میلاد آتن و آرگوس یک‌پشت بینه ولی اسپارت جه مانتینئا جنگ دله شکست بخردنه. سال ۴۱۵ آتن عقیده هاکرده که بوره سیسیل ره بیره. این نقشه خله نخش شکست بخرده و تموم نیروهایی که برسنی بینه، کشتی جه پیاده بئی-نئی قتل عام بینه. آتنِ متحدون این موقع آتنی‌ها دست عصبانی بینه و شورش بساتنه و همین گدر ایران دِباره دله دکته و اسپارت ره کومِک کرده. جنگ که شروع بیّه، آتن اوایل قوی‌ته بی‌یه ولی سال 405 پ‌م آتن ره اتا جنگ دله شکست هدا و وشون بندر ره محاصره هاکرده. آتن مردم وشنی دکتنه و مجبور بینه که پیمون بنویسن که پلوپونزی لیگ دله عضو وونّه. آتن تسلیم بیّه په، اسپارت سی نفر آدم ره انتخاب هاکرده که آتن ره اداره هاکنن و وشون ره «سی جبّار» (Thirty Tyrants) گنّه. اسپارتِ بخاستی خله ادامه نداشته و یک سال بگذشته په، مردم حکومت ره پس بیتنه.

سال ۳۷۱ قبل از میلاد، تبس قدرت پیدا هاکرده که اسپارت ره شکست هاده و وشونِ شاه ره بکوشه. وشون سال ۳۶۹ پ‌م مسنیا ره کامل اسپارت دس جه بیتنه و آزاد هکردنه. اسپارت که شه خِراک و ثروت ره مسینایِ مفتِ کشاورزون جه بدست یارده، دیگر اون اسپارت سابق نیّه. تبس قدرت باعث بیّه که آتن و اسپارت یک‌پشت بوون ولی همدیگر همرکت هم سال ۳۶۲ شکست بخردنه. تبس این جنگ دله برنده بیّه ولی شه گتِ فرمانده ره از دست هدا و همینسه تا سال‌ها جنگ و درگیری جه مشغول بموندسته. سال ۳۷۷ پ‌م آتن تلاش هاکرده شه دومین لیگ ره بساجه و دریایی قدرت ره از نو بنا هاکنه ولی سال‌های ۳۵۰ پ‌م وشون عقیده رِد دِپاته. سال‌ها یونانِ دولت‌شهرون تلاش داشتنه که انده قِد پیدا هاکنن که گردِ یونانی شهرون ره شه دست‌بن بَیرن ولی تا فیلیپ و اسکندر مقدونیه جه نمو بینه، هیچکمین موفق نَینه.

فیلیپ دوم اتا شاه بی‌یه که مقدونیه، که یونانِ شمال دره، حکومت داشته و یونانِ خلأ قدرت جه استفاده هاکرده تا جنوب وَری بئه وه سال ۳۳۸ قبل از میلاد، یونانی‌شون اتحاد ره شکست هدا و کورینث لیگ ره بساته. فیلیپ عقیده داشته شه لیگ ره رهبری هاکنه تا ایران ره حمله هاکنه ولی سال ۳۳۶ قبل از میلاد وه ره بکوشتنه و ونه ریکا اسکندر حکومت برسی‌یه. اسکندر دِ سال بکشی‌یه شه مخالفون ره سرکوتِن بزنه و سال ۳۳۴ قبل از میلاد هخامنشیون جه درهکته. وه داریوش سوم ره سال ۳۳۳ قبل از میلاد، ایسوز جنگ دله شکست هدا و گوگاملا جنگ دله سال ۳۳۱ قبل از میلاد، پیروز بیّه په، شه ره آسیایِ شاه بخونسته.سال ۳۲۹ قبل از میلاد جه وه راه دکته که باختریا و هند ره بیره. عقیده داشته که عربستان و آفریقایِ شمال ره هم لشکر برسنه که سال ۳۲۳ قبل از میلاد بمرده و اینان جه نرسی‌یه.

هلنیستی دوره

ونه گت بنویشته ره بخوندین: هلنیستی دوره

اسکندر موزاییک که اسکندر نقاشی ره سراق دِنه.

اسکندرِ بمردن سال که 323 پ‌م هسته تا کلئوپاترای بمردن سال ره «هلنیستی دوره» (Hellenistic) گننه. اسکندر بمرده په، ونه فرماندهون بهیته کشورون ره شه میونه رَسِد هکردنه. وشون مشروعیت آنچنانی نداشتنه و اشراف جه نیینه. آنتیگونوس اول و ونه ریکا دیمیتریوس مقدونیه و یونان ره بیتنه، بطلمیوس هم مصر ره بیته و سلوکوس اول بمو شام و ایران ره صاحاب بیه. چنتا پچیک‌ته سامون هم آناتولی و میونی آسیا دله بساتنه.

گت‌ترین هلنیستی حکومتون اینان هستنه:      بطلمیوس      کاساندر      لیسیماکوس      سلوکوس      اپیروس      یونان مستعمرات      کارتاژ (غیر یونانی)      روم (غیر یونانی)

اوایل خله سرحد میّن نیّه که کاجه هسته و آنتیگونوس اول خاسته شه سامون ره گتته هاکنه که باقی یک‌پشت بینه و ونه حال ره بیتنه. تا اواسط قرن سوم وشون میونه خار بی‌یه و فقط بعضی گدر سامون‌سری جنگ کتنه که خله جولی نشی‌یه. این دوره خِدی اصلی یونانِ بنه دیگر اون سابقِ اهمیت ره نداشته و اسکندریه (مصر دله) و انطاکیه (ایران دله) خله آتن و اسپارت جه مهمتر بینه و گت‌ترین یونانی شهرون جا حیساب اِمونه. یواش-یواش روم که قدیم یونانِ مستعمره بی‌یه، گت‌تر بیّه و کارتاژ ره شکست هدا و اسا مدیترانه دله بی‌رقیب بی‌یه. روم هر سال ویشته قوی بی‌یه و گت‌ته‌ته بی‌یه تا این که بمو یونان و مقدونیه ره هم بیته.

رومی یونان دوره

نهایتاً سال 146 قبل از میلاد رومی‌ها تموم یونان اصلی بنه ره بیتنه. وشون مقدونیه دله اتا رومی اوستان بساتنه و خِدی یونان ره ونه چله‌بن قرار دانه. البته بعضی جزیره‌ئون و دولت‌شهرون بموندستنه که حاضر نینه مالیات هادن. اژه‌یِ جزیره‌ئون سال 133 قبل از میلاد فتح بَینه. آتن و دیگر شهرها سال 88 قبل از میلاد شورش هکردنه که سرکوتن بخردنه و ای بستا بینه.

وقتی کنستانتین رومِ نیشتگا ره بیارده یونان دله، قسطنطنیه شهر ره شه اسم بساته و این باعث بیّه که کم-کم روم دِ تیکه بوو. رومِ شرقی قسمت که یونانی مردم نیشت بینه، «بیزانس» بیّه و ونه مردم ارتودکس مذهب بیتنه و ونه غربی قسمت که لاتین فرهنگ داشتنه، کم-کم رقد بورده و ونه مردم کاتولیک بینه.

جوغرافی

یونانِ باستانی شهرون و جوغرافیایِ نقشه

یونان سامون خله کوهستانی هسته و همینسه باستانی یونان دله خله پچیک-پچیک منطقه‌ئون دینه که هرکمین شه سیوا فرهنگ و لهجه و هویت ره داشتنه. همینسه منطقه‌گرایی و مله‌دوستی خله وشون دله دئی‌یه. شهرها ره معمولاً دره دله ساتنه که چنتا کوه میونه کب‌بو یا دشت دله ساتنه که دریا کناره بوئه.

یونانِ جنوب، پلوپونز بی‌یه که ونه مناطق لاکونیا (جنوب شرقی)، مسنیا (جنوب غربی)، الیس (غرب)، آخایا (شمال)، کورنتیا (شمال شرقی)، آرگولیس (شرق)، و آرکادیا (مرکز) بینه و وشون نوم تقریباً هنتا همونتی بموندست هسته. یونانِ شمال وَری، که اسا وه ره یونانِ مرکزی منطقه اسم دینگونه، شامل اتولیا و آکارنانیا (غرب)، لوکریس ، دوریس و فوکیس (مرکز) و بوئوتیا ، آتیکا و مگاریس (شرق) بی‌یه. شمال شرقی تسالی دیّه و اپیروس شمال غربی قرار داشته. اپیروس دله چائونیا (شمال)، مولوسیا (مرکز) و تسپروتیا (جنوب) مناطق دیینه. گوشه شمال شرقی مقدونیه قرار داشته، که شه دِ ناحیه بی‌یه و ونه پایین‌دست الیمیا، پیریا، و اورستیس دئینه و ونه بالادست که جدیدتر بسات بینه، لینسستائه، اورستائه و الیمیوتائه بینه. غرب، آکسیوس روخنه په، به اوردایا، بوتیائی، میگدونیا و آلموپیا دینه که قبایل تراکیا اونجاهان نیشت بینه. مقدونیه جه بالاته، مردمونی دینه که غیریونانی بینه و خله گدر مقدونیه جه جنگ کتنه. کالسیدیس و اژه کناره و آناتولی ِسواحل ره هم یواش-یواش یونانی‌ها بیتنه و شهر بساتنه.

سیاست

پریکلس موجستمه: وه اتا از مهمترین شیخصتونی هسته که یونان باستان دله دئینه. وه آتن دموکراسی سر خله نقش داشته.

یونان باستان دله چند صد تا دولت‌شهر دئینه که هرکمین ره اتا «پولیس» (poleis) گتنه و همه شه وسّه نسبتاً مستقل بینه. وشون مردم شه ره اتا قوم جه دونستنه ولی وشون جوغرافی باعث بی‌یه که سیوا-سیوا بموندن. وشون اتا دین، فرهنگ اولیه و زوون داشتنه که مشترک بی‌یه. علاوه بر این، شه قبیله‌ای ریشه‌ئون خَوِر ره داشتنه. هرودوت شه کتاب دله شهرها ره وشونِ قبیله جه رج-به-رج دسته‌بندی هاکرده. با این چنین، یونان سیاست دله شهرها بالاترین قدرت ره داشتنه و کشور معنی ندا. وشون قطبی و گروهی استقلال جه هم دفاع کردنه و هر چنتا شهر اتا لیگ دله یک‌پشت بینه که همدیگر ره جنگ دله تن بئن و کومِک هاکنن. حتا زمونی که ایران ِشاهنشاهی بمو که یونان ره بیره، خله گروه‌ها تن نمونه و تسلیم بینه و زمونی که ایران-یونانِ جنگ سر بیّه، سریعاً اونان که جنگ دله متحد بینه، همدیگر گردن دکتنه و از سر درگیر بینه. حتا شهرونی که مستعمره بینه و یونانی‌ها جاهای دیگر ساتنه، شه مستقل و سیوا اداره بینه. شاید بعضی مستعمرات شه قدیمی وطن ره یاد داشتنه و وشون جه همدردی کردنه ولی وشون سیاست سیوا بی‌یه و مستقل عمل کردنه. فتح و اتی شهر ره بیتن هم رسم نیّه و زمونی که اتا شهر شه همساینون یا دیگر شهرون ره جنگ دله شکست دائه، وشون ره سیب یشته و مجبور کرده که ونه لیگ دله عضو بوون؛ حتی اسکندر باقیِ شهرون ره بیته په، ناته که اینجاهان مقدونیه شنه، فقط وشون ره کورنث لیگ دله عضو هاکرده.

جامعه

چون حکومت فقط اتا شهرِ بی‌یه؛ شهر دله کسی که «شهروند» بی‌یه، حکومت دله نقش داشته. فقط مردهایی که آزاد بینه و زمین داشتنه و اون شهر دله بومی بینه، شهروندی حقوق داشتنه. یونانِ اکثر دولت‌شهرها، برعکس روم، آدمونی که ثروت و مقوم داشتنه ره امتیاز خاصی ندانه و افراد برابر بینه. مثلاً، آتن دله مردم شه مال-منال جه چار دسته تقسیم بینه ولی هرکس تونسته ویشته پول دربیاره، اجازه داشته شه دسته ره عوض هاکنه یا اگر فقیرته بی‌یه، ونه دسته هم پایین‌ته اِمو. ولی اسپارت دله تموم مردها برابر بینه و فقط دِتا خانواده دیینه که وشون جه رهبر ره انتخاب کردنه که هم مذهبی و هم نظامی رهبری ره بعهده گیته.

افرادی که یونانی بینه و آزاد هم بینه (یعنن برده نئینه) ولی شهرِ بومی نیینه ره «متیک» گتنه. متیک‌ها شهروند درجه دوم حساب اِمونه. وشون دادگاه دله حقوقی داشتنه و تونستنه آزاد شهر دله زندگی هاکنن و جنگ دله وسّه شهر ره خدمت هاکنن ولی شهرِ سیاست‌گذاری و مقوم-منصب بیتن وسّه حقی نداشتنه. وشون بعضی گدر وسّه مالیات هم هادن یا ات نفر ره انتخاب هاکنن که وشونِ قیّم بوو. خله وقت‌ها اتا متیک که قیّم نداشته و بی‌کس‌کار بی‌یه ره برده کردنه و روتِنه.

برده‌ئون هیچ قدرت و مقامی نداشتنه. وشون نهایت، اگر ارباب اجازه هدا بو، تونستنه که خانواده و مالکیت دارن، اما سیاسی حقوق جه خوِر نیّه. قرن پنجم قبل از میلاد، یک‌سوم کل جمعیت دولت‌شهرون ره برده‌ها داشتنه. برده‌ئون یونان تاریخ دله هیچ گدر شورش نکردنه و وشونِ نژاد خله تنک-تِرو بی‌یه. یونانی‌ها بردگی ره اتا قومی-نژادی مسئله ندونستنه و یونانی‌ها هم تونستنه برده بوون.

آموزش

اتا موزاییکی عکس که افلاطون ِآکادمی ره پمپی دله سراق دِنه.

بجز اسپارت، باقیِ دولت‌شهرون آموزش ره خصوصی داشتنه و فقط هلنیست دوره، چنتا دولت-شهر بمونه دولتی مدرسه تأسیس هاکردنه. پول‌دار خانواده‌ئون شینه معلم‌سرخانه خرینه که وشون وچه ره درس یاد هاده. ریکا-وچون وسّه بخوندستن و بنویشتن، گت آدمونِ حرف‌ها و ادبیات ره یاد بیرن و آواز و ات جور ساز ره آموزش دینه. چون وسّه بعداً جنگ بورن، ورزش هم کردنه که آماده تن دارن. ولی کلاً درس بخوندستن این‌سه بی‌یه که خارِ شهروند پرورش هادن؛ نا این که اینتی دانش جا کار بیرن. کیجائون هم تا وچه بینه بخوندستن-بنویشتن و ات که ریاضی یاد گیتنه ولی گت‌ته بینه، هم‌اتنده جه هم کتنه. ریکائونِ درس هم نهایتاً هیژده‌سالگی تموم بی‌یه و ای دِ سال شینه نظام که جنگ وسّه هم آماده بوون.

اٮقتٮصاد

یونان قرن پنجم و چاروم پیش از میلاد، شه بتترین وضعیت ره داشته. ونه آزاد شهروندون این گدر خله رفاه داشتنه و بعضی تاریخ‌دون‌ها گننه که کلاسیکِ یونانِ اقتصاد، پیشاصنعتی تاریخ دله منحصر بفرد و تک-تینار هسته. اگر گندم ره ملاک قرار هادیم، اتا کارگر غیرماهر ِمزد اون گدر آتن دله ۷ تا ۱۲ کیلوگرم در روز جه رسی‌یه؛ همون‌گدر مصر و روم دله اتا روستایی کارگر که ونه واری بی‌بو، ۲ تا ۳ برابر کمتر یعنی حدود ۳٫۷۵ کیلوگرم مزد گیته.

فرهنگ

فلسفه

اصلی مقاله: یونان باستان فلسفه

چارتا یونانِ گتِ فیلسوف موجستمه: راست-به-چپ اپیکور، کریسپوس، آنتیستنس و سقراط.

یونانی‌های فلسفه خله عقل (استدلال) و سؤال‌کَری (تحقیق) پایه‌سر بساته بی‌یه. وشون فلسفه سَر جه بی‌یه که مودرن علم و فلسفه بساته بَینه. اتا خط ره تاریخ دله موندنه که یونان باستان جه رسنه هلنیسم دوره، مسلمون‌های فلسفه جه رسنه و ای ورگردنه رونسانس گدر اروپایِ روشن‌کری دوره ره باعث وونه. البته فلسفه، استدلال و مشاهده ره یونانی‌ها شروع نکردنه و وشون نمه‌په، بابل تمدن و مصر دله اینتی گپ دیّه ولی یونان فیلسوفون تأثیر خله آدمونِ تاریخ سر نقش دارنه.

یونانِ پیشاسقراطیون ِفلسفه دله سعی کردنه که اتفاقات ره طبیعی دلایل جه توجیه هاکنن و اساطیر ره اتفاقِ باعث ندونن. زمونی که سقراط بمو په، فلسفه هدار ره دپیته و اتی نو مسیر ره پیش هایته که غرب فلسفه ره بنا هاکرده. سقراط و ونه شاگردون، افلاطون و ارسطو دسوری، فلسفه‌یِ موضوع ره عوض هاکردنه و وشون سؤالات ویشته عدالت، اخلاق، سیاست، واقعیت، خیر و شر، اختیار و جبر و… خَوِری بیّه. اتی دوره هم هلنیستی فلسفه هسته که شکاکون، کلبیون، رواقیون، اپیکوریون و نوافلاطونیون بازار دکتنه و زندگیِ معنا-مفهوم و چتی خار زندگی هاکردن و چتی کمتر رنج بکشی‌ین دمبال‌په گردستنه.

ادبیات و تئاتر

اصلی مقاله: یونان باستان ادبیات

اپیدائوروسِ آمفی‌تئاتر که قرن چاروم پیش از میلاد بساتنه.

یونانِ اولیه ادبیات فقط شعر بی‌یه و عمومی مراسم وسّه وه ره شعر وندستنه. وشونِ اتا قدیمی‌ترین شاعرون هومر هسته ولی دومبی که شاعرون دیگر هم دئینه که وشون شعر ره سینه-سینه و گلی-گلی حفظ کردنه. هومر همون‌گدرها که یونانیِ خط و کتابت دَر شروع بی‌یه، شفاهی شعر گته. اولین شاعری که شه شعر ره نوشته، آرچیلوچوس هسته که قرن هفتم پیش از میلاد این کار ره کرده. یونانی تراژدی اواخر باستانی دوره شکل بیته و یونانی‌هایِ شعرِ تأثیر ونه سر دیاره. یونانِ کلاسیک دوره که تازه شروع بی‌یه، کمدی سبک هم پا گیته. سال ۴۸۶ قبل از میلاد جه دومبی که مطمئناً کمدی سبک دیّه چون این سال دله آتن بازار دله اتا فستیوال بی‌یشت بینه که کمدی‌ها میونه مسابقات اجرا بیّه ولی این کمدی‌ها اسا امه دست نرسی‌یه. اولین کمدی که باقی بمونسته آریستوفان شنه که ونه نوم "آچارنیان" هسته و سال ۴۲۵ پ‌م وه ره بنویشته.

اتا نقاشی که ایلیاد آسنی ره سراق دِنه و تروی جنگ خَوِری هسته. این سفال ح ۴۴۰ پ‌م شنه.

یونانِ نثر هم، شعر دسوری، باستان دوره جه شکل گیرنه و وشونِ فلسفی، تاریخی، ادبی، و پزشکی بنویشته‌ئون قرن شیشم پیش از میلاد به یور باقی هستنه. نثر ره اول فقط فیلسوفون، آناکسیماندر و آناکسیمنس واری، نوشتنه ولی اولین فیلسوف که تالس بی‌یه جه هچّی نمونسته و ظارا وه نثر ننویشته. نثر بنویشتن کلاسیکِ دوره گدر جذابیت پیدا هکرده و خله تاریخ، فلسفه و گپ‌گو و بلاغت کتابون ره این گدر نثر جه بنویشتنه.

هلنیستی سالون، دیگر یونانِ فرهنگِ مرکزیت خِدی یونان نیّه و ویشته اسکندریه (که مصر شنه) ویشترین دانشمندون و ادیبون سر ره جمع کردنه. این ایام، یونان دله دِتا شهر، پلا و پرگامون، ویشترین ادبی و فرهنگی کارون ره انجام دانه و آتن جه خَوِری نیّه. همین دوره‌یِ حکومتون باعث بینه که یونانِ ادبیات و علم و فلسفه هنتا باقی بمونده چون وشون، خصوصاً مصرِ شاهون، گتِ کتابخنه ساتنه و کتابون ره رونویسی کردنه. اسکندریه کتابخنه دله خاستنه تموم اونچی کتاب که دنیا دله کته، سر ره جمع هاکنن و هر کتابی ره اتا نسخه شه پلی دارن. وشون دوره‌یِ شعر باتن هم خله رونق بئیت بی‌یه و ژانرها و سنت‌های مختلف راه دکته که دیگر روایت ره خطی تعریف نکردنه. هلنیسم دوره ات فرق دیگر که داشته، این بی‌یه که پیش از این فقط ادبیات ره عمومی اجرا کردنه ولی وشون دوره باب بی‌یه که کتابونی که نوشتنه ره خصوصی و شخصی بخوندستن وسّه نوشتنه. شاعرون هم شعرونی گتنه که مخاطب وسّه خلوت هاکنه و شه وسّه بخونده و دیگر جمع دله شعر ره اجرا نکردنه.

زمونی که سال 31 پ‌م اوکتاویان حکومت ولار هایته، رومی‌ها بمونه یونان ره بیتنه و یونانِ بتترین شاعرون و نویسنده‌ئون، استرابو و دیونیسیوس هالیکالرناسوس واری، شینه رم. یونانی ادبیات رومی‌ها دوره هم ادامه داشته و «قرن دوم طولانی» که حدود ۸۰ تا ۲۳۰ میلادی ره گنّه، این ادبیات شه اوج دوره جه برسی‌یه. این دوره دله نثر-نویسون رومان بنویشتن ره شروع هاکردنه و نمایشی خطابه‌ئون بازار فراوون بینه.

علم و تکنولوجی

اتا کامپیوتر-مونا که دنده دیفرانسل که قرن شونزهم میلادی کشف بیّه، ونه دله دوی‌یه و ونه مکانیسم قرن هیژدهمِ ساعتون دستوری هسته. وه ره یونانی‌ها ۱۵۰ تا ۱۰۰ قبل از میلاد بسات بینه که نجومی اجرام موقعیت ره حساب-کتاب هاکنه. این دستگاه ره غرق‌بئی کشتی دله کشف هاکردنه.

یونان باستان ریاضیات خله ریاضیِ تاریخ دله اهمیت دارنه و هندسه، ریاضیِ اثباتِ روش، نظریه اعداد، ریاضی ِتجزیه و تحلیل، کاربردی ِریاضیات ، و انتگرال ِاولیه محاسبات اونجه شکل بیتنه. یونانِ گتِ ریاضیدون‌ها فیثاغورث، اقلیدس، و ارشمیدس هستنه که هنتا وشون کشفیات خله اهمیت دارنه و تموم دنیا دله درس هدا وونّه.

یونانی ها نجوم ره ات‌جور ریاضیِ چلّه دونستنه و ونه سر هم خله کَل-کَله کردنه. قرن چاروم پیش از میلاد، یودوخوس سنیدوس و کالیپوس سیزیسوس اولین هندسی و سه‌بعدی ِمدل‌ها ره بسات بینه که توضیح هادن سیارات و اساره‌ئون چتی دور-دور چرخ گیرنه. همون گدر هراکلیدوس پونتیکوس باته که شاید زمین شه دور چرخ گیرنه. قرن سوم قبل از میلاد، آریستارخوس ساموسی اولین کسی بی‌یه که منظومه شمسی ره دَر بَوِرده و باته که سیارات درنه خورشیدِ دوره چرخ گیرنه. ارشمیدس هم ونه نظر ره قبول داشته و شه کتاب دله گته که خورشید و اساره‌ئون آرام ات‌جا نیشتنه و سیارات و زمین چرخ گیرنه. اراتوستن سایه‌ها ره بررسی هاکرده و موفق بیّه این روش جه زمین محیط ره تخمین بزنه که اسا دومبی ونه حساب-کتاب خله نزدیک به صحیحِ جواب بی‌یه. قرن دوم قبل از میلاد هیپارخوس نیکیا هم نجوم سر خله مهم کشفیات داشته.

یونانیون پزشکی و طبابت سر هم خله چاره‌کر بینه. بقراط انده گتِ طبیب بی‌یه که وه ره پزشکیِ پییر اشناسنّه. وه انده موفق بی‌یه که وه بمرده په، پزشکی دیگر باقی فلسفه و علوم جه سیوا بئی بی‌یه و اتا شغل حیساب اِمو.

معماری و موجستمه‌سازی

یونان باستان هنر قدیم‌تاسا خله باقیِ کشورون و فرهنگ‌ها سر تأثیر بی‌یشته؛ ای دکّال موجستمه‌سازی و معماری دله که وشون لینگ‌گرد جه هچکی نرسی‌یه. این هنر ره رومی‌ها یاد گیتنه و وه ره رشد هدانه. شرق وَری هم، هلنیسم ِدوره یونانی هنر و آسیایی هنر قاطی بَینه و پشو بخردنه و هند دله اتی یونانی-هندی موجستمه‌سازی و معماری بساته بیّه که ونه آثار تا جاپون رسنه. اروپا دله رونسانس په هنرمندون بوردنه یونانِ هنر ره یاد بیتنه و ونه شیفته بَینه و سعی کردنه یونانی‌ها دسوری موجستمه و بنا بساجن و اینتی اروپای هنر نو بیّه. تا قرن نوزّهم دیگر وشون ِهنر جهونی بیّه و اسا تموم فرهنگ‌هایِ هنر و معماری یونان ِآثار ره شه درون دارننه.

دین

اصلی مقاله: یونان باستان دین

اولیمپوس کوه که گتنه دوازده اولمپی خدائونِ سِره هسته.

دین و مذهب، یونانی‌های زندگی دله خله نقش داشته. تموم یونانی‌ها، هر شهر و قبیله که داشتنه، اتا واحد دین داشتنه که وشون خدائون و الاهه‌ئون یک‌جور بینه ولی وشونِ فرقه و آداب‌رسوم هئی جه فرق کرده و خدائونِ مختلف ره پرستش کردنه. یونانیون پولی تئیسم یا چندخدایی دین داشتنه و ات‌خله خدائون مختلف وشون دین دله دیّه ولی کم‌کم تا اوایل قرن شیشم قبل از میلاد این خدائون دله دوازده‌تا خدا بقیه جه گت‌تر بینه و پیش دکتنه. وشون دین خله آسیایی ادیانِ تحت‌تأثیر بی‌یه و زمونی که اسکندر دنیاگیر بیّه، یونانی‌های مذهب هم باقیِ ادیان سر تأثیر بی‌یشته.

وشونِ مهم‌ترین مذهبی مراسم گسفن و بِز قربونی هاکردن بی‌یه. قربونی مراسم ره نماز جماعت واری انجام دانه و ونه همراهی دعا و سرود خوندستنه و وشونِ زندگیِ مهمِ قسمت ره این اعمال شکل دائه.