دولت-ملت

اتا عکس که مانستر عهدنومه جه بکشینه. این عهدنومه باعث بیّه که وستفالی صلح برقرار بوو و این اتفاقات زمونی دکته که دولت-ملتون شناسا بینه.

دولت-ملت یا ملی دولِت اتی سیاسی واحد هسته که ونه دله ملت و دولت هِئی‌دَوِست هستنه. اتا دولت-ملت درون اینتی هسته که اتا حکومت شه ره شهروندون ِنماینده دونده و ونه شهروندون هم شه خِد ره اتا ملت وینّه. این سیاسی سیستم وستفالی صلح په باب بیّه و دِ تا اصل دارنه. اولین اصل دولت‌ها ره حق دنه که شه سامون دله هرتی خانّه حکومت هاکنن و خارجیون وشونِ مملکت ره دله نکفن و این اصل وستفالی ِپیمون‌نومه دله بنویشت بیّه. دومین اصل ملی حاکمیت جه انه که اتی اخلاقی-فلسفی نظر هسته و گانه مردمون ونه شه حکومتِ صاحاب بوئن. اینتی حکومتِ مشروعیت هم ملت جه بئیت وونه. این مشروعیت داشتن باعث نوونه که دولت-ملتون همیشک دموکراسی په بورن و خله اقتدارگرا حکومتون هم درنه که دولت-ملت هستنه.

تاریخچه

اروپا و آمریکایِ جدیدِ دولت‌ملتون اتا ناسیونالیستی جنبش یا میّنِ ایدئولوجی په بساته نئینه. زمونی اینتی کشورون روش دکتنه که قدیمی سلطنتون ِدوره در سَربی‌یه و وشون ِسیاسی مشروعیت از بین بورد بی‌یه. همین گدر روشن‌گری دوره هم بی‌یه و فیلسوف‌ها و دانشمندونِ سیاسی اَرمون، مردمِ گوش رسی‌یه و آمریکای انقلاب هم علیه بریتانیایِ استعمار پیروز بیّه و اتا دموکراسی حکومت آمریکای متحده ایالات دله کارسر بمو. تاریخ‌دون‌ها اختلاف دارنه که بنشنه آمریکایِ انقلاب ره اتا دولت‌ملت دونستن یا نا؟ چون اولین حکومت‌هایی که اونجه بساتنه، ویشته اتا پیمون ره مونستنه که سیزده‌تا شهر ره متحد کرده و هنتا وشون ره اتا واحدِ ملت نکرد بی‌یه.

هفت‌ساله جنگ که بریتانیا و فرانسه میون هکته، سال‌های ۱۷۵۶ تا ۱۷۶۳ ات‌سری مالی بحران ایجاد هکرده که هر دِتا کشورِ اقتیصاد ره رقد هدا و کم‌کم فرانسه گت انقلاب ره پیش بیارده که مهمترین اتفاقی بی‌یه که دولت‌ملت‌ئونِ بساتن ره باعث بیّه. خِدی فرانسه ره اولین دولت‌ملت اشناسنّه. وشون انقلاب انده موفق بی‌یه که باعث بیّه دولت-ملتِ شابلون باقی کشورون دله مردمِ دِلِوِس بوو. اروپا دله هلند، لهستون و ایرلند واری کشورون دله، مردم اتی «میهن‌پرستون» جرگه دله عضو بینه و خارجی کشورون ِحکومت ره نهب شینه. فرانسه سال ۱۷۹۲ اتا اعلامیه هدا و باته تموم ملتونی که شه آزادی ره بخاه هستنه ره کومِک کمبی و وشون پشت استمبی. فرانسه بعضی کشورون ِآزادی وسّه جنگ هکته و هر کجه ره آزاد کرده، وشون وسّه اساسی قانون و پارلمون یشته و فئودالیسم ره لغو کرده و مردم ره برابر دونسته. ناپلئون گدر، فرانسوی‌ها این روش ره باتاویان جمهوری (هلند)، هلوتیک جمهوری (سوییس)، لیگوریا، سیسالپین، ناپل، وستفالن، ایتالیای پادشاهی و ایسپانیا دله پیاده هکردنه. فرانسه‌ی جنگ‌ها این گدر باعث بیّه که ونه مستعمرات، هاییتی دستوری، شه استقلال ره بخاه بوون. ناپلئون که ایسپانیا و پرتغال ره بئیته، آمریکای قاره دله خله مستعمرات هرستانه و شه کشورون ره مستقل هکردنه. پرتغالِ شاه فرار هکرده و بورده برزیل و اینتی برزیل عملاً اتا سیوا کشور بیّه. گردِ ایسپانیایِ مستعمرات که آمریکا دله دینه، نهایتاً تا سال ۱۸۲۶ شه سیوا دولت‌ملت ره بساتنه و ایسپانیا جه مستقل بینه.

ملتِ سرحد و سامون

انقلاب‌های دوره باعث بیّه که دولت-ملت باب بیّه ولی هنتا کشورون شه ثابتِ سامون ره نداشتنه. مثلاً، آمریکایِ متحده ایالات که اول فقط سیزده‌تا شهر بی‌یه، پاریس معاهده په سال ۱۷۸۳، آپالاچی تا می‌سی‌سی‌پی ره شامل بیّه و اَی سال ۱۸۰۲ وشونِ دولت بورده لوییزیانا ره فرانسه جه بخری‌یه و ۱۸۱۹ فلوریدا ره ایسپانیا جه بئیته تا ونه سامون اینتی بوو که اسا هسته. یا مثلاً فرانسه‌یِ نو دولت-ملت هم اوایل جنگ دله خله شهرها که گیته ره شه سامون دله یارده و بعد تصمیم بئیتنه که شه جوغرافیایِ طبیعی سامون دله دوون و فقط راین و آلپ ِدله‌طرف دوون ولی ای جنگ دله بعضی مناطق ره شه ور پینه بزونه و ایلیاتی استان‌ها، ایتالیایِ بعضی شمالی شهرون، هلندِ کشور، آلمانِ شمال‌غربی طرف و کاتالونیا ره شه مرز دله بیاردنه. یا مثل، آمریکایِ ایسپانیایی‌زوون کشورها دله تا چند دهه طول بکشی‌یه که کشورون ِسرحد میّن بوو و ات خله جنگ دکتنه و خله‌ها بمردنه تا کشورون میون توافق بیّه که سامون کاجه جه بگذره. حتا هاییتی که اتا پچوک جزیره دله دیّه هم سامون‌سری جنگ داشته.

مشترکِ زوون و فرهنگ این گدر دکّل مسئله نیّه. آمریکای متحده ایالات یا ایسپانیایی-آمریکایی کشورونِ انقلاب‌ها دله زوون و فرهنگ نقشی نداشته. متحده ایالات که خله سرخ‌پوستون و ایسپانیایی و فرانسوی مردمون ره هم شامل بی‌یه. لاتین آمریکا هم همون زوونی ره کار زونه که ایسپانیایِ اصلی ملک دله گپ بزه بی‌یه و وشون ِروشن‌فکرون هم همونتی فکر کردنه که خدی ایسپانیایِ روشن‌فکرون بینه. خادی فرانسه هم جنگ دله آلمانی و ایتالیایی و هلندی شهرها ره شه سامون دله وصله زوئه. اوایل جوغرافیایی فاصله ره هم دربند نینه و مثلاً ایسپانیا و ونه مستعمرات ره، گِرد اتا «ملت» نومستنه یا مثلاً «فرانسه‌ی ملت» شامل تموم فرانسوی‌هایی که ونه مستعمرات دله دئینه هم بی‌یه. پچوک‌پچوک کشورون هم شه ره ملت گتنه. مثلاً ماینز جمهوری سال ۱۷۹۲، لمباردی سال ۱۷۹۶، ناپل سال ۱۷۹۹ و هند ِکارتاگنا سال ۱۸۱۱، شه سیوا بیّن په باتنه که دولت‌ملت هستنه.

فرانسه زمونی که اولین حقوق بشر و شهروندون اعلامیه ره بنویشته، همه‌یِ مردمونی که شه اختیار ره شه داشتنه ره حق رای هدا. اینتی دیگه زنان حق رأی نداشتنه چون وشون پییر یا شی وشون ِاختیاردار بی‌یه یا برده‌ها حق رأی نداشتنه چون وشون ِصاحاب وشون ِاختیار ره داشته. همینتی، وچ‌وچون و عقب‌دکته‌ئون و پیرآدمونی که وشون عقل زائل بی‌یه هم حق رأی نداشتنه. این قانون باقیِ کشورونی که انقلاب هاکردنه دله هم تکرار بیّه. آمریکا دله برده‌ها خله زیاد بینه ولی نتونستنه رأی هادن. متحده ایالات دله سرخ‌پوست‌هایی که مالیات هدا بون، تونستنه رأی هادن ولی ویشته گدر وشون ره آمریکایِ ملت دله حیساب نیاردنه و گتنه وشون سرخ‌پوستی ملت‌ئون ِآدم هستنه و تابعیت ندارنه. سال ۱۷۹۰ متحده ایالات رسماً حق تابعیت ره مخصوص «آزادِ اسپه‌مردمون» که «خارِ شخصیت» دارن دونسته. ایسپانیا و پرتغال دله هم سیو و دِ-رگ و سرخ‌پوست مردمون ننشسته رأی هادن. لاتین آمریکا دله اینتی آدمون حق رأی داشتنه ولی هنتا برده‌داری قانونی بموندست بی‌یه و اتی قانون جه رأی هدائن ره محدود به آدمونی هاکردنه که سواد و ملک دارن و اینتی سرخ و سیو و د-رگون ره عملاً حذف هاکردنه. فرانسه ۱۷۹۳ و ۱۷۹۵ شه جدیدِ اساسی قانون دله رنگی‌پوست‌ها ره تابعیت هدا ولی ناپلئون بائوته که اینتا قانون مستعمرات دله اجرا نوونه و فقط خدی فرانسه‌یِ اصلی مِلک‌شنه. دولت‌ملت‌ها دله قانون شه جا ره باز هاکرده و سلطنتی دستورات ِجا ره بئیت بی‌یه ولی هنتا قوانینی یشتنه که خودی و غیر-خودی میون فاصله دوو و اینتی اسپه‌پوست مردها بینه که حکومت و قانون ره شه میس دله قائم داشتنه. هنتا زوون و فرهنگ هم دکّل ملتِ تعریفِ سر تأثیری ناشته.

انقلاب مخالف هم زیاد داشته؛ سلطنت‌طلبون و اشراف، مذهبیون و کلیسا و فئودال‌هایی که شه زمین ره از دست هدا بینه. شهری مردمون اکثراً این تغییرات جه موافق بینه ولی روستاها دله اتی مردم کاتولیک کلیسایِ کنار بزوئن جه ناراحت بینه و کم‌کم اجباری (سربازی عمومی) ِسیستم هم باعث بیّه که جمهوری جه نارضا بوون. اولین صوه، وندی ِایالت دله سال ۱۷۹۳ کسایی که نخاستنه اجباری بورن، شورش هاکردنه و شه تفنگ ره سر بی‌یشتنه، بوردنه. وقتی فرانسه همسایه کشورون ره گیته، بعضی روشن‌فکرون و شهرنشین‌ها وشون جه استقبال کردنه و حتا وشون ِ«آزادیبخش ارتش» دله عضو بینه ولی روستایی‌شون مخالفت کردنه و محافظه‌کار بینه. جمهوری کلیسایِ زمین‌ها ره گیته کشاورزون میون رسد کرده و عشریه (یک دهمی که ملائونِ سهم بی‌یه) ره لغو هاکرده ولی مردم اتنده پول که وشون جه رسی‌یه جه سرمایه‌دار نینه و نتونستنه شه زمین‌صاحاب بوون. همینسه وشون اقتیصادی وضع بدته‌تر بی‌یه. اینتی بیّه که کم‌کم روستایی‌ها ضدجمهوری بینه و شهری-روستایی میون اختلاف هکته. کم‌کم جمهوری‌خائون لهجه‌دار مردمون و حاشیه‌نشین مناطق زوون ره ضدانقلابی دونستنه و کمر دَوِستنه که وشون‌ها ره حذف هاکنن.

دولت-ملتون ِخاصیت

معمولاً تاریخ‌دونا فرانسه ره زمونی که فرانسه گت انقلاب (۹۹-۱۷۸۷) پیروز بیّه، اولین دولت-ملت دونّه. ولی بعضی‌شون هم انگلیس مشترک‌المنافع که سال ۱۶۴۹ بساته بیّه ره اولین دولت-ملت دونّه. اواخر قرن هیژدهم جه، یواش-یواش دولت-ملتون تعداد ویشته بیه و تموم اروپایی کشورون ره سرهایته ولی هنتا بعضی کشورون هم دیینه که شه مشروعیت ره اتی دیگه بدست یاردنه: سلسله‌ای سلطنتون (هابزبورگ و اتیوپی واری)، مذهبی کشورون (تبت ِدالایی لاما یا مونته‌نگرویِ ملّانشین واری)، استعماری دولتون (بریتانیایِ امپراتوری دسوری)، و کمونیستی کشورون (شوروی دسوری) واری.

بعضی دولت-ملتون شه استقلال ره ملی جنبش و جنگ جا بدست بیاردنه؛ اندونزی و اسراییل واری. اتی دیگه شه حکومتِ سیستم ره عوض هاکردنه و شاهون ره کنار بی‌یشتنه؛ فرانسه و بریتانیا دستوری. اتی‌شون هم گتِ امپراتوری بینه و رِقِد دپاشینه تا اتا پچوک‌ته دولت-ملت ونه جا باقی بمونسته؛ شوروی و یوگوسلاوی ِتیکه-تیکه بیی کشورون دسوری.

ناسیونالیسم ِسیاسی اَرمون این هسته که کشورون ِسامون و سرحد وشون ِملتِ بنه‌وار اتا بوو. با این چنین، اکثر دولت-ملتون ِسامون این شرایط ره نارنه؛ همینسه ویشته گدر بعضی شهروندون درنه کشور دله که ملتِ عضو نینه و درعوض، بعضی ملتون میون هم کشورون ِسامون هکشی وونه. بعضی ملت‌ها درنه که هیچ کشوری وشون ِنمایندگی ره نکنده و دولت-ملت ندارنه. اینتی مسائل باعث بیّه که خله جاها دولت-ملت ِسیستم جنگ راه دمبده، مردم ره نسل‌کشی هاکنه، وشون ره زورپشتی کوچ هاده، مردم ره وشنایی هاده تا وشنی جه بمیرن یا وشون ره مزراب بی‌یله که شه فرهنگ و زوون ره عوض هاکنن و اینتی، دولت اون منطقه که ونه دمبال دره ره شه ملت و قومیت جا پر هاکنه. (بوسنی جنگ، عثمانی ِنسل‌کشی، قره‌باغ جنگ و… دستوری)

جنگ بساتن

موقعی که کشورون دولت-ملت بیّن په بوردنه تاسا، جنگ هم ویشته بیّه. اتا مطالعه سِراق دنه که سه جور جنگ مدرن ِدوره گدر ویشته اتفاق کفنه:

1. استقلال جنگ که اتا ملت خانه خارجی حاکمون ره در-هاکنه. مثلاً الجزایر ِانقلاب واری یا کوزوو ِمسئله که هنتا دمباله دارنه.
2. دولت-ملتِ دله‌یی جنگ که کشورِ درون اتا قومی-ناسیونالیستی جنبش پیدا وونه و خانه دولت جه سیوا بوو ولی مرکزی دولت نی‌یلنه. جنوبی سودان یا ترکیه‌ی کوردها دسوری.
3. دِتا کشور ِجنگ که شه هم‌ملیت مردمون ِپشتی وسّه، همسایه‌ی سامون ره حمله کننه و اینتی دِتا دولت-ملت هم تونّه جنگ دکفن. یونان و ترکیه جنگ واری.