مرداویج

مرداویج مرداویجِ طلایی سکه مقوم زیاریونِ امیر ۰۹۳۱ – ۰۹۳۵ → زیار – وشمگیر ← شخصی معلومات بزا-روز دیلم، فومنات فومن بمردن ۳۲۳، اصفهان مِزار گبری قلعه، ری لقب شاهنشاه ابوالحجاج مرداویج بن زیار مرداویج گیلی دوره ۳۱۹ تا ۳۲۳ هجری ملیت ایران پیشه شاه خانواده زیاریون پی‌یر زیار دیگر معلومات دین #مذهب ره هارشین

مرداویج (بمرده‌یِ ۳۲۳ هجری) کسی بی‌یه زیاریون سلسله ره قرن چاروم هجری بساته. مرداویج انده شه لشکر ره گیته و این‌سی-اون‌سی ره حمله کِرده که جرجان، قومس، طبرستان، دیلم، گیلان، قزوین، ری، اصفهان و خوزستان ره بیته و شه خِد ره شاهنشاه بنومسته.

مرداویج هَروسِندان بن تیرداد ِخار-زا بی‌یه که گیلان دله اتا اشرافی خانواده بینه و شه تبار ره ات‌جور ساسانیون جه رسنینه. مرداویج و ونه دایی اوائل تبرستون علویون لشکر دله عضو بئینه و اینتی مرداویج نظامی‌کری دله قِد پیدا هاکرده و علویون لشکر دله و ات‌گال سامانیون ِارتش دله معروف بیّه. زمونی برسی‌یه که علویون دله اختلاف دکته و وشونِ حاکم، داعی حسن بن قاسم، مرداویجِ دایی ره بکوشته و دیلمیون شورش هکردنه. دیلمی قبایل اسفار بن شیرویه پرچم بِن جمع بینه و اسفار داعی ره کنار بزوئه و این گدر اسفارِ دستور جه، مرداویج شه دایی ِانتقام ره بیته و داعی حسن بن قاسم ره بکوشته. ات‌گال بگذشته، مرداویج و محمد بن مسافر و ماکان بن کاکی متحد بینه که اسفار دیم-به-دیم دربئن. مرداویج این میونه بقیه جه قوی‌ته بیّه و اسفار ره بکوشته و ونه جا ره بیته. سال ۳۱۹ هجری مرداویج همدان ره لشکر بکشی‌یه و خوزستان و اصفهان وَری بورده و اون‌جاهان ره هم فتح هاکرده.

مرداویج خله عباسیون خلافت جه جَری بی‌یه و بد داشته و خاسته ساسانیون ِسامون ره ایران دله اَی وجود بیاره ولی ات‌که مجبور بیّه که خلیفه جه اطاعت هاکنه. مرداویج اواخر اتا نومه ابن وُهبان وسّه بنویشته که سِراق دِنه وه خاسته بغداد ره بَیره و بوره تیسفون ِرقد بورده شهر ره نوساجی هاکنه. مرداویج همیشک ایرانی و دیلمی سربازون ره شه ترک و عرب سربازون جه بتتر دونسته و همینسه ترکون ونجه قَری بینه و ات روز وه ره حموم دله بکوشتنه. مرداویج حکومت خله کِتا بی‌یه ولی ونه آثار زیاد بی‌یه. زمونی که بمرده، ونه لشکر وشمگیر، مرداویج خوردته برار، ره شاه هکردنه و زیاریون حکومت تا سال‌ها وشمگیرِ زک-زا دست باقی بمونسته.

منبع‌شناسی

اولیه منابع که زیاری خاندان خوری گپ زندنه ره چنتا بخش کننه:

• عمومی تاریخون ات دسته خلافت و اسلامی مملکتون بگذشته خوری گپ زندنه که بعضی‌شون زیاریون ِشاهون دوره دینه و وشون جه هم اطلاعاتی داشتنه. مروج‌الذهب، تجارب‌الامم، زین‌الاخبار، الکامل، العبر، تاریخ یمینی و حبیب‌السیر این رج دله قرار گیرنه. بعضی این کتابون جبهه‌گیری دارنه و چون کتاب ره اتا شاه یا خلیفه وسّه نوشتنه، ونه دله اون شاه و خلیفه‌یِ دشمنون جه بد گتنه و بی‌طرف نینه.
  • دست اول منابع: این کتابون که جورته وشون نوم بمو، مروج‌الذهب اثر علی بن حسین مسعودی (و. ۳۴۶ هجری) وشمگیر دوره بنویشت بیّه و نویسنده نزدیک‌ته بی‌یه که هارشه چچی بیّه/نیّه. ابن مسکویه (و ۴۲۱ هجری) و صابی هم این دوره جه معاصر بینه ولی آل بویه وسّه خدمت کردنه و همینسه خله مرئی نینه که راست گنه یا نا. صابی که دکّل حدود ۳۲۰ تا ۳۴۰ ری ِشهر دله دیّه که این آسنی دله ماجراها داشته. هر دِ این کتابون عربی جه بنویشت هستنه. مسعودی تنها منبعی هسته که مرداویج جه معاصر بی‌یه و ونه هاکردی‌ئون ره مفصل گزارش هدا. حمزهٔ اصفهانی و ابوبکر صولی هم مرداویج زمونه دینه ولی ونه نوم ره کمته یارنه. این منابع دله ویشته دیلمی و گیلی مردمون فرق ره ندونّه و این دِ گروهِ نوم ره هئی جا اسم یارنه.
  • دست دوم منابع: الکامل فی التاریخ اثر ابن اثیر که اوائل قرن هفتم (سیصد سال بعد وشمگیر) بنویشت بیّه، خله دقیق گزارش دارنه. ابن اثیر خله شه بنویشت سر حساس بی‌یه و هرچی ره شک داشته، گته. وه چنتا منبع سر جه بنویشته یارده که اسا دکّل دنینه؛ خصوصاً التاریخ فی اخبار ولاة خراسان که ابوعلی سلّامی بنویشت بی‌یه و اسا دنی‌یه و التاریخ که ثابت بن سنان است سال‌های ۲۹۵ تا ۳۶۳ هجری ره ونه دله مکتوب هاکرد بی‌یه.
• محلی منابع این کتابون ره اتا شهر یا منطقه تاریخ وسّه بنویشتنه. این رج کتابون زیاریون وسّه ویشته اهمیت دارنه چون مازرون و گرگانِ شاهون جه ویشته گپ زندنه. این رج دله تاریخ طبرستان، تاریخ رویان، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران و تاریخ جرجان مهمترین کتابون هستنه.

ابن اسفندیار (وفات پس از ۶۱۳ هجری قمری)، ابن اسفندیار تاریخ طبرستان معروف‌ترین کتاب هسته که ونه نوشته‌کس باوندیون دربار دله دیّه و قرن هفتم هجری کتاب ره بنویشته و ونه منابع «تاریخ التاجی فی دولة الدیلم» اثر ابواسحاق صابی، دستوری بینه که اسا دنینه و همینسه ابن اسفندیار کار ویشته ارزش دارنه. تاریخ طبرستان ِاولین جلد دله وشمگیرِ دوره جه رسنه ولی ونه آسنی نیمه‌کاره موندنه و دومین جلد زیاریون آسنی ره دمباله گیرنه ولی دومین جلدِ نویسنده میّن نی‌یه که ابن اسفندیار بی‌بوئه.

اولیاءالله آملی ِتاریخ رویان (بعد سال ۸۰۵ هجری) و ظهیرالدین مرعشی ِتاریخ طبرستان و رویان و مازندران (و ۸۹۲ هجری) هم ویشته ابن اسفندیار بنویشته‌ئون ره تکرار هاکردنه.

• جغرافیایی منابع هم کتابونی هستنه که جهون‌گردون نوشتنه و بعضی‌شون زیاریون ِملک خوری هم گتنه المسالک و الممالک، حدود العالم و احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم این رج دله درنه. وشون دله احسن التقاسیم سال ۳۷۵ هجری ویشترین اهمیت ره زیاریون سلسله وسّه دارنه.
• اتی منابع هم درنه که این دسته‌ئون دله جا نییرنه. قابوس‌نامه واری که اتا زیاری امیر، کیکاووس، بنویشته و ونه دله بعضی چیون گنه که اهمیت دارننه.

نوم و تبار

مرداویج یا مرداویز یعنی کسی که مردها ره آویج کنده و دار زنده یا وشون وسّه کُرکُری خوندنه. مرداویج پی‌یر زیار نوم داشته که سلسله نوم ره ونه نوم‌سر جه بیتنه و مرداویج کنیه ابوالحجاج بی‌یه.

ونه تبار گیلک بینه و «آغش وهادان» یا «ارغوش فرهادان»، تیر-تبار جه بینه که کیخسرو گدر، گیلان ِامارت ره داشته. بعضی منابع هم «وردانشاه گیلانی» نوم ره یارنه که زیار جد بی‌یه. مرداویج مار هم تیرداذ خاخِر بی‌یه و اینتی زیارِ زن‌برار هَروسِندان بی‌یه، که گیل‌ئون ِشاه بی‌یه. زیار زمونی که ونه دِتا ریکا شاه بینه، تا سال ۳۳۷ هجری زنده بی‌یه.

اون گدر شاهون که خاستنه مردم وشون ره راحت‌ته شاهی وسّه قبول هاکنن، شه تبار ره ساسانی شاهون جه رسندینه و آل بویه که همه دونستنه اتا ماهی‌گیر وچه بینه، شه ره ساسانیون وصله بنومستنه. این احتمال وجود دارنه که زیاریون هم اینتی دِرو بائوت بوئن ولی مرداویج مار ظارا پادوسپانیون خانواده جه بی‌یه که ات‌که ویشته وشون ساسانی بی‌ین قبولی هسته. قابوس‌نومه دله هم شجره‌نومه خَوِری گنه که ظارا معتبر هسته و ونه دله چن نفر نوم ره یارنه که شناسا آدم بینه و اینان به کنار، حکماً زیار خار خانواده جه بی‌یه که بتونسته اتا پادوسپانی شازده ره بَیره.

زمینه‌ئون

زمانه

آسیا نقشه، حدود سال ۹۰۰ میلادی/۲۸۷ هجری قمری

اواسط قرن سوم هجری بی‌یه که عباسیون خلافت بدی‌یه که استقلال‌خاهون رمبش دکتنه و خلافت ضعیف بیّه. متوکل بمردن په، تا ده سال چار خلیفه ره بکوشتنه و خلافت سامون عملاً تیکه-تیکه بیّه و محلی حاکمون که شه ره «امیر» گتنه، اسلامی مملکتون ره اداره کردنه. ایرانی تبارون این گدر ویشته رمبش کتنه و صفاریون، سامانیون و زیاریون دوره این جنبش شه اوج دوره جه برسی‌یه. این جریان زمونی بی‌یه که خلافت دیگه قد نداشته وشون جلو هرسته ولی خلیفه ِمقدم سُنی‌مذهب دله قداست و احترام داشته و مردمون خلیفه په‌روو بینه و این‌سه امیرون مجبور بینه خلیفه ره تن هادن تا مشروعیت دارن.

تا پیش از قرن چاروم هجری، ایرانی مردمون ویشته اسلام بیارد بینه؛ ولی تبرستون و گیلان وضع فرق کرده. اتی مردمون اینجه زرتشتی بموندستنه و تا زمونی که عربون اینجه قدرت نیتنه، اتی مذهبی آزادی و سیاسی آزادی منطقه دله دیّه. اسپهبدونی که حکومت داشتنه، زیدیه په‌روون که خلیفه دس جه فراری بینه ره راه دانه و تا قرون چاروم و پنجم هجری هنتا مردم نصف زرتشتی و نصف دیگه زیدی شیعه بینه. معمولاً دیلمی‌ها، ترک‌ها همراه، وحشی‌ترین و نفرت‌انگیزترین دشمنونی بینه مسلمون‌ها داشتنه و اینتی تبلیغ کردنه که مردم ونه وشون دیم-به-دیم جهاد هاکنن.

خلیفه‌یِ گتِ دشمن این زمونه علویون بینه که زیدیه شیعه په‌روو بینه و گتنه که حکومت امه حق هسته. علویون موفق بینه که تبرستون علویون حکومت ره مازرون دله بساجن ولی دِ-سه نسل بگذشته په، مردم وشون دَس ناامید بینه. این گدر، علویون شه دله، ناصر الحق و داعی صغیر میون دِ دسته بینه. این وسط مردم کسی ره خاستنه که هم زرتشتی و ساسانی تبار جه دفاع هاکنه و ایرانِ قدیمی ارزش‌ها ره حفظ داره، هم زیدیه طرفدارون ره قانع داره و وشونِ بخاستی ره جا بیاره.

بگذشتی

مرداویج نظامی‌کَری

اصلی بنویشته‌: اسفار بن شیرویه‎

اینتی که ابواسحاق صابی گته، حسن بن قاسم (معروف به داعی صغیر) کسی بی‌یه که تبرستون علویون حاکم بیّه و اینتی ناصر الحق جا هنیشته. وه هروسندان بن تیرداد (گیلان ِمحلی شاه که مرداویج دایی بی‌یه) ره شیش نفر دیگه همراه بکوشته تا شه جا ره قائم هاکنه. اینتی بیّه که گیلان و دیلم سربازون شورشی بینه و داعی حسن بن قاسم ره کنار دینگونه و اسفار بن شیرویه ره بیاردنه شه رهبر هاکردنه. اسفار اتا نظامی بی‌یه که ماکان بن کاکی لشکر دله دیّه و اسلام جه خِش ناشته. داعی صغیر فرار هاکرده و تبرستون جه دربورده و گرگان دله ماکان جه پناه بخاسته. اسفار هم بورده خراسان وَری و متحد بیته و وردگرسته تا داعی کار ره تموم هاکنه.

مرداویج زمونی که ونه دایی، هروسندان، دیّه، ونه همراهی بورده ناصر الحق لشگر دله عضو بیّه و علویون ِلشکر دله اسم درهاکرده و زمونی که نصر بن احمد سامانی قدرت بیته، علویون ره ول هاکرده و بورده قراتکین سامانی لشکر دله دیّه. این میونه، وقتی اسفار شیرویه بموئه خراسان تا شه وسّه متحد جمع هاکنه و دگرده طبرستان، مرداویج که داعی جه جَری بی‌یه ره هم دعوت هاکرده که وشون جمع دله بئه. مرداویج شه اجازه ره قراتکین سامانی جه بیته و راهی بیّه و سال ۳۱۶ هجری قمری بمونه جرجان و اونجه جه ساری طرفی حمله هاکردنه.

ساری ِدروازه‌ئون پلی جنگ درهکته و داعی خله چک‌په بزو ولی ونه سربازون در بوردنه و تینار بمونسته و مرداویج شه دایی انتقام ره بیته و داعی ره بکوشته. اسفار که داعی ِجا ره بئیت بی‌یه، اول آکوشی ترک ره برسنی‌یه شهر ری دله حکومت هاکنه ولی اَی پشیمون بیّه و مرداویج ره راهی هاکرده که ونه گوش ره بکشه. اسفار ات‌دقستی تبرستون، گرگان، ری، قزوین، ابهر، قم و کَرَجِ ابی‌دُلَف ره بیته. اسفار خلافت جه بد داشته و خلیفه اتا لشکر برسنی‌یه که وه ره دفع هاکنه ولی اسفار وشون ره شکست بدا. قزوین مردم این جنگ دله خلیفه‌ی پشت دربمونه و اسفارِ والی ره بکوشتنه. اسفار شرق‌وَری، سامانیون جه صلح هاکرده و بمو غرب‌وَری و همون اول بزو قزوین مردم ره کور-کاشم هاکرده. اسفار قزوین دله مسجد ره رقد بدا و اذان‌گو ره بکوشته و بازار ره تش هدا و نماز بخونستن ره ممنوع هاکرده و خراج ره ویشته‌ته هاکرده.

این زمون مهدی بن خسرو فیروز و محمد بن مسافر جنگ دکت بینه و مهدی فیروز که اسفار جمع بی‌یه، شکست بخرده و اسفار باته مرداویج بوره ونه کومِک. محمد بن مسافر، سلاریون سلسله ره بسات بی‌یه و دیلم و طارم دله قدرت داشته. مرداویج بورده طارم و محمد بن مسافر ره محاصره هاکرده و ونجه اسفار وسّه بیعت بخاسته ولی محمد بن مسافر پغوم هدا که اسفار حاکم نوونه بدرد بخره و مرداویج ره پیشنهاد هدا که دِ-به-دِ اسفار ره کنار دینگنن. این نومه مرداویج ره راقاضی دمبدا. وشون و ماکان کاکی اتحاد بساتنه و اسفار ره نهب بوردنه. مرداویج و محمدِ ریکائون و شیرزاد (اسفارِ برار) و بیست و نه نفر دیگه که اسفار ِجمع دَینه، توطئه هکردنه و اسفار ره ناغافلی حمله هکردنه.

اسفار که قزوین دیّه و مرداویج منتظر بی‌یه، بشنوسته و ری طرفی فرار هاکرده و اونجه جه بورده دامغان و همون هدار تا بیهق بورده. مرداویج هم ماکان ره ونه دمبال‌په راهی کرده و ماکان و وه تا گرگان پیش‌پیش-دمبال‌په بوردنه. اسفار الموت قلعه دله چنتا متحد داشته و شه گنج ره اونجه بی‌یشت بی‌یه. همینسه خاسته اون سمتی بوره که ماکان نی‌یشته و مرداویج ِارتش وه ره طالقان دله کمین هکرد، بیتنه و بکوشتنه. ابن اسفندیار اسفار بمردن ره سال ۳۱۹ و ابن اثیر سال ۳۱۶ هجری گزارش هدانه.

حکومت

سال ۳۱۹ تا ۳۲۲ هجری

همدان ِشیر سنگی که حدود ۲۰۰۰ سال قدمت دارنه.
مرداویج خاسته دِتا شیرسنگی ره همدان جه بَوِره ری تا شه کاخ دله دینگنه ولی موفق نیّه و اتا ره بشکنی‌یه و اتی دیگه ره هم آسیب بزو. اونتا که ونه پنجه بشکسته، تا سال ۱۳۲۸ شمسی اتا گوشه هکته بی‌یه که سیحون، بوعلی‌سینا قَور ره خاسته بساجه، وه ره بیته ات‌جا قرار هدا.

اسفار که بمرده، ماکان بمو مازرون و بورده گرگان دله مستقر بیّه. مرداویج که اسفار جا ره بئیته، ونه نیشتگا وَری نشی‌یه و شه لشکر ره بیته که کشورگشایی هاکنه؛ اول بورده والی‌هایی که اسفار بی‌یشت بی‌یه ره گوش‌پیج هدا و وشون جه خراج بیته که شه ارتش ره قوی‌ته هاکنه و وشون ره هم مطیع داره. مرداویج خله ارتش وسّه هزینه دائه و همینسه دیلم و گیلان جه خله آدمون شینه ونه نظام دله کار کردنه.

فتح جبال

سال ۳۱۹ هجری، مرداویج ِخار-زا، ابی الکرادیس علی بن عیسی طلحی، بورد بی‌یه همدان خراج ره بَیره، بئه که اونجه خلیفه‌یِ ارتش جه مقابل بیّه و ابوعبدالله بن خلف این شهر جه دفاع هاکرده. ابی الکرادیس شیرسنگی که همدان ِورودی داشته ره بشکنی‌یه که مردم ره وَر بخرده و همینسه خلیفه ارتش پشت دربمونه. این جنگ درون چار هزار نفر بمردنه و ابی‌الکرادیس ره هم بکوشتنه. جنگ تموم بیّه په، هر دِ ارتش همدان ره سر بی‌یشتنه و بوردنه؛ ابوعبدالله بغداد طرفی وردگرسته و زیاری سربازون هم بوردنه مرداویج پلی. مرداویج غض هاکرده و شه بورده همدان دله، مردم ره کور-کاشم هکرده و هر کی ره دی‌یه، کِشته. همدانی‌ها اول خاستنه دفاع هاکنن که بدینه سمبه پر زوره و سومین روز چنتا گت‌ترها ره پیش اینگونه که ضامن بوون ولی مرداویج پیرمردها ره هم بکوشته و آخرسر شهر ره تش هدا و سربازها ره دستور هدا شلوار تن‌بون ِکَش ره غنیمت وسّه جمع هاکنن و پنجاه خروار کش همدان جه جمع هاکردنه.

مرداویج لشکرکشی‌های حدودی مسیر و که سال ۳۱۹ هجری انجام هدائه.

خلیفه، مقتدر عباسی همدانِ قتل‌عام خَوِری بشنوسته و باته که ونه دایی‌پسر، هارون بن غریب، بوره و هارشه چه خور هسته. هارون لشکر بکشی‌یه و مرداویج وه ره همدان پلی شکست هدا. اینتی بیّه که مرداویج راحت جبال ِناحیه، که شهرهای کرمانشاه، لرستان، کردستان و پشتکوه دینه ره بَیره. وه ابن علان قزوینی ره راهی هاکرده که دینور شهر ره هم غارت هاکنه و اونجه هم فقط اولین روز، هیوده هزار نفر مردم ره بکوشتنه. ابن‌علان دینور راه جه بورده حلوان و اونجه ره هم غارت هکرده و ات‌خله برده و غلوم شه همراه جمع هکرده و وردگرسته. مسعودی گنه که ابن علان بین پنجاه تا صد هزار نفر ره برده بیته. دینور مردم شه دیم ره سیو هاکردنه و بوردنه خلیفه پلی شکایت؛ ولی خلیفه وشون ره جواب هاکرده.

این اتفاقات په، مرداویج پغوم هدا و خلیفه جه بخاسته که ونه حکومت ره برسمیت بشناسه. خلیفه درعوض باته که ونه همدان و دینور و اون وری شهرها ره آزاد هاکنن و ونه فرماندارهای تحویل هادن. مرداویج قبول هاکرده و شرق همدان تا ری وسّه طلعت و لو بیته و «استیلاء امیر» بیّه. مرداویج این گدر سیو جمه دپوشی‌یه که خلافتِ نشون بی‌یه و شه خراج ره هم برسنی‌یه بغداد. اونتی که ابن اثیر باته، خلیفه ونجه دویست هزار دینار خراج بیته تا همدان و ماه کوفه ره ونه نوم هاکنه ولی ابن مسکویه گنه که خلیفه باقی شهرونی که مرداویج بیته ره هم وه ره ببخشی‌یه. دیلمی‌ها که مرداویج پلی دینه، این اتفاق ره خِش ناشتنه ولی حتا زمونی که المقتدر بالله شوال ۳۲۰ هجری بمرده و ونه برار، القاهر بالله، خلیفه بیّه، مرداویج و خلافت رابطه دمباله داشته و خلیفه‌یِ نوم مرداویجِ سکه‌ئون سر بنویشت هسته.

شمال وَری وردگرستن

ماکان کاکی که مرداویجِ قدیمی رفق بی‌یه، ونه اسم پشتی، مازرون و گرگان دله حکومت داشته ولی وشون میون اختلاف دکته و مرداویج اتا مردی، «ابوجعفر ناصر بن احمد بن حسن» نومی، که ماکانِ دشمن بی‌یه و علویون جه بی‌یه ره پناه هدا و عزیز بیته. سال ۳۲۰ هجری، مرداویج بهانه هاکرده که چه‌ایسته ماکان اتا مردی، «ابوالفضل شاگرد» نومی، که مرداویج ِوزیر (مُطرّف) ِفامیل بی‌یه ره کِتِک بزو؟ این گدر مرداویج شه برار، وشمگیر، جه دعوت هاکرده که گیلانِ پی‌یری زمین ره رها هاکنه و بئه ونه پلی دوو ولی وشمگیر که بشنوست بی‌یه مرداویج سیو جمه تن هاکرده، پغوم‌رسون ره فُش هدا و نشی‌یه تا آخر مرداویج وه ره راقاضی دمبدا.

نقشه حدودی هسته

سال ۳۲۱ هجری، مرداویج بالاخره شه ارتش ره تبرستون وری بیارده. منابع اینتا جنگ خوری گپ نزونه ولی هرتی بی‌یه، ماکان فرار هاکرده و دیلم وری در بورده. این جنگ میونه، ابوجعفر علوی ره «دلاوه رود» دله بکوشتنه. ابوجعفر مار انتقام وسّه، ماکانِ اتا فرمانده بنوم «اسمعیل» ره بکوشته.

نهایتاً ماکان بورده دیلم دله و ابوالفضل ثائر پلی پناه بیته که وه هم اتی علوی داعی بی‌یه. مرداویج هم اون‌سی، «بلقسم بن بانجین» ره شه جانشینی بی‌یشته و طبرستان و گرگان ره وه ره بسپارسته و شه داماد، سرخاب بن بالقسم، ره گرگانِ امیر هاکرده.این گدر مرداویج اصفهان دله مشغول بی‌یه که ماکان و ثائر بمونه طبرستان ره حمله هاکردنه ولی بالقسم وشون ره شکست هدا و خراسان وری فراری بینه. نیشابور دله، امیر نصر سامانی دستور هدا که سپاه دچینن و ابوعلی احمد بن محتاج چغانی ره برسنی‌یه که ماکان کومِک بوو. بالقسم این صوه هم ماکان ره شکست هدا. سامانیون ِشکست‌بخرد لشکر خاسته وردگرستن راه، اقلاً دامغان ره بیره ولی بالقسم وشون دم ره بیته و مجبور بینه که دگردن خراسان. امیر نصر که ماکان جه دیگه امید نداشته، وه ره راهی هاکرده کرمان که اونجه والی بوئه.

ولی سامانیون بی‌خیال نئینه و ای ابوبکر مظفر ره لشکر هدانه که گرگان ره بیره و وه موفق بیّه. مرداویج خَوِر ره بشنوسته، سریع دگرسته شمال. ابوعلی بلعمی و مطرف (مرداویج وزیر) پغوم-پسغوم کردنه و بلعمی خاسته اینتی مرداویج رأی ره بزنه که گرگان ره بی‌خیال بوو. مرداویج سرصاب بیّه و مطرف ره دمبدا زندون و ونه مال-اموال ره بالا هکشی‌یه. بلعمی ای خِدی مرداویج ره نومه هدا و باته مطرف باعث بیّه که جنگ بوو و مرداویج ره راقاضی دمبدا که وردگرده ری و گرگان ره سامانیون وسّه بی‌یله. مرداویج راضی بیّه و مطرف ره اعدام هاکرده و سامانیون وسّه خراج برسنی‌یه.

اصفهان و خوزستان ره بیتن

ذی‌الحجه ۳۲۱ هجری، مرداویج که دونسته اصفهان شهر بی‌صاحاب و بی‌در-پیکر بیّه، شه خوردته برار، وشمگیر، ره برسنی‌یه که اونجه ره بیره. اصفهان راحت فتح بیّه و مرداویج شه چل تا پنجاه هزار نفر سرباز ره بیته و بمو شهر درون. کاخی که «احمد بن عبدالعزیز ابی دلف عجلی» داشته ره ون‌سه آماده هاکرد بینه و وه بورده کاخ دله بنه هایته. سربازون مردم ره شهر دله اذیت کردنه و مردم تا خلیفه پلی بوردنه که شکایت هاکنن ولی اَی خلیفه مردم ره جواب کرده. خلیفه تا چار ماه بستا بمونسته و اصفهان خوری هچّی ناته؛ تا این که باته محمد بن یاقوت ونه اصفهان دله مقوم بَیره و مرداویج جه بخاسته که شهر ره خالی هاکنه تا درعوض ری و جبال ره رسماً هادن وه ره و وه ره خلیفه‌یِ رفقون جمع حیساب بیارن. این پغوم سراق دنه که خلیفه مرداویج ره دشمنِ چش دی‌یه و وه ره شه وسّه تهدید دونسته. مرداویج پغوم پشتی بترسی‌یه و سریع شهر ره سر بی‌یشته و بورده و حتا لس نیته که محمد بن یاقوت بئه شهر ره ونجه بیره. نتیجه این که اصفهان ۱۷ روز بی‌حاکم بمونست بی‌یه؛ تا این که جمادی‌الاول ۳۲۲ هجری خلیفه ره بغداد دله بکوشتنه و اونجه وضع قارش‌میش بیّه و این گدر مرداویج وردگرسته اصفهان ره بیته. خلیفه بعدی که بمو، الراضی بالله، میّن نی‌یه که مرداویج جه چتی رابطه داشته.

مرداویج که وضعیت ره هارشی‌یه، بدی‌یه وقت خوبی هسته که خوزستان ره هم بیره و «محمد بن وهبان فضیلی» ره راهی هکرده که شوشتر، ایذه و اهواز ره تصرف هاکنه. بن وهبان هم موفق بیّه و اونجه خراج ره جمع هاکرده و برسندی‌یه. اینتی مرداویج و خلیفه‌یِ سامون همسایه بَینه. مرداویج وقتی اصفهان دله خنه هاکرده، شه وسّه دِ تا تخت بساته که اتا طلا و اتا نقره بینه و هر روز اتا سر نیشت بی‌یه.

آل بویه

مرداویج ِبئیته سامون که روشندترک جائونی هستنه که یک‌سالنه بئیته.

سه‌تا برار که اتا ماهی‌گیر وچه بینه، ماکان ِلشکر دله دئینه و وقتی ماکان هر صوه جنگ ره باخته و شکست خرده، ونجه اجازه بیتنه که سیوا بوون و بوردنه مرداویج پلی. مرداویج اول خِشحال بیّه که وشون ونه پلی بمونه و اتا شهر کرج ابی‌دلف ره هدائه وشونِ گت‌ته برار، علی بویی، ره. ولی اَی پشیمون بیّه و شه وزیر، ابوالفضل بن عمید، ره پغوم هدا که علی بویی ره نی‌یلن که کرج ابی‌دلف ِشهر دله هنیشه. عمید پغوم ره علی بویی گوش برسنی‌یه ولی چون ونجه خِشش اِمو، اجازه هدا که شهر ره بَیره. علی بویی، کرج ابی‌دلف و اون اطرافِ دزون ره بیته انده مال و منال مردم و سپاهیون ره ببخشی‌یه که همه ره راقاضی داشته و مردم، مرداویج وسّه نومه هدانه که علی بویی ره ام‌وسّه باقی بدار. مرداویج که خاسته ونه حال ره بیره، شه لشکرکشیِ خرج ره دمبدا علی بویی گردن. علی بویی خرج ره هدا هچّی، لشکریون وسّه انعام هم برسنی‌یه و اینتی اسم درهکرده.

مرداویج شه بعضی فرماندهون جه شک داشته و چن نفر ره راهی هکرده که علی بویی ره هم بیرن ولی فرماندهونی که مرداویج جه رضا نینه، علی بویی دور ره بیتنه و ونه قِد ویشته بیّه. علی بویی اتا پچیک لشکر راه دمبدا و اصفهان ره بیته. سال ۳۲۲ هجری مرداویج وه ره پغوم هدا که آدم‌کته واری، مه اسم خطبه بخوند و انده ناخلفی نکن؛ اتا لشکر ره هم وشمگیر دست هدا که بورن و اصفهان ره پس بیرن. علی بویی که وشمگیرِ لشکر ره بدی‌یه، دربورده و ارجان وَری فرار هاکرده. این گدر علی بویی خاسته مرداویج جه رقابت هاکنه و شه ره خلیفه وَر عزیزته هاکنه تا خلافت ره شه پشتی هاکنه و مردم ره مرداویج جه بد هاکنه.

آل بویه این گدر فارس ره لشکر بکشینه و یاقوت ِلشکر ره شکست هدانه. یاقوت بورده مرداویج جه کومک بیته که وشون ره درهاکنه و کرمان وَری جنگ دکتنه و یاقوت اَی بباخته. علی بویی شیراز ره بیته په، دِباره بذل-بخشش هاکرده و یک میلیون دینار برسنی‌یه بغدادِ خلیفه وسّه که فارسِ خلعت و پرچم ره بیره. مرداویج شه بمو اصفهان و وشمگیر ره باته که ری ِشهر ره حفظ هاکنه. این گدر یاقوت خلیفه جه اجازه بئیت بی‌یه که خوزستان دله امارت هاکنه ولی شوال ۳۲۲ هجری، مرداویج اتی ره برسنی‌یه اونجه که خوزستان ره شه داره و اینتی آل بویه و خلیفه وسط دکفه و وشون میونه ره شه سامون دله داره. مرداویج هم ات‌که دست‌دلبازی هکرده و خلیفه جه خوزستانِ خلعت ره بیته. علی که دی‌یه مرداویج باهوش‌ته از این حرف‌ها هسه، ونه اطاعت ره هاکرده و شه خطبه دله ونه نوم ره بیارده و ون‌سه گتِ خراج برسنی‌یه و شه برار، رکن‌الدوله حسن، ره گروگان راهی هکرده که مرداویج وَر دوو.

بمردن

مرداویج ِحکومتِ تایم‌لاین

	۳۱۶	پچوک داعیِ بکوشتن
	۳۱۹	اسفار شیرویهِ بکوشتن
	۳۱۹	جبال ره بیتن
	۳۲۰	خلیفه اطاعت ره هکردن
	۳۲۰	وشمگیر ره شه ور بیاردن
	۳۲۱	ماکان ره سرکوتن بزوئن
	۳۲۱	سامانیان جه گرگان سر صلح هکردن
	۳۲۱	اصفهان و خوزستان ره بیتن
	۳۲۲	آل بویه ره سرکوتن بزوئن
	۳۲۳	بمردن

مرداویج نهایتاً سال ۳۲۳ ه‍جری و شه کاخِ حمبوم دله بمرده و چنتا ترکِ غلوم وه ره بکوشتنه. مسعودی و صولی دستوری، که مرداویج جه معاصر بینه، نظراتی ونه بکوشتن خَوری دِنّه که فرق-فصل دارنه. کامل‌ترین آسنی ره تجارب‌الامم دله ابوعلی مسکویه باته: مرداویج ترک مردمون ره فُش و کتره گاته و وشون ره تحقیر کرده و وشون ره جَری کرده. ات شو که وه بخته بی‌یه، ترکِ سربازون شونگ-شیوا هکردنه و مرداویجِ خو بَرِمِته و هرستائه؛ دستور هدا که ترک‌ها ره اوسار بزنن و خر واری، طویله دله دَوِندن..

الاوراق صولی دله این آسنی ره ات‌تی دیگه تعریف کنده: مرداویج دِ دسته سرباز داشته که ویشتر دیلمی-گیلی بینه و ریِ شهر ره وشون بئیت بینه. ات‌که خراسان ترکون هم دئینه که مرداویج وشون ره لشکرِ سر بی‌یشته و دیلمیون ونجه نارحت بینه که چه اینتی هکرده؟ مرداویج خاسته وشون دل جه دربیاره، باته من ترک‌ها ره بیاردمه که پیش‌تر جنگ دکفن و شمه پیش‌مرگ بوون. این گپ ره ترک‌ها گوش برسنینه و وشون ره وَر بخرده و مرداویج ِقتل ره حموم دله بجا بیاردنه.

ترک‌ها مرداویج ِبکوشتن جه شه اتا نو راه ره هدا هاکردنه و بعد از این بوردنه آذربایجون دله حکومت بساتنه. بعضی منابع گننه که وشون بغدادِ خلیفه جه خط گیتنه و چون مرداویج ره «ملحد» دونستنه، بکوشتنه. هم صولی و هم مسعودی شه کتاب دله باتنه که مرداویج وقتی خاسته بغداد وَری لشکر هکشه، شمشیر بخرده. ابوعلی مسکویه و مسعودی هر دِ خلیفه ره این قتل وسّه مسئول دونستنه و دِتا ترکِ غلوم نوم ره یارنه: «بجکم» و «توزون» که مرداویج ره بکوشتنه په، بوردنه عراق و اونجه خلیفه‌یِ لشکر دله دئینه و چن سال دمبال‌ته امیرالامرا بینه و خِدی خلیفه ره کنار بزونه. بجکم و توزن خال کندی خلیفه دستور جه مرداویج ره بکوشت بوئن. مسعودی که دکّل گانه بجکم شخصاً مرداویج ره حموم دله بکوشته.صولی اتا عربی شعر دارنه که خلیفه، الراضی‌بالله، جه تعریف کنده و ونه دله مرداویج بکوشتن ره ونه دستاورد دونده که باعث بیّه «مجوس» ِتش دخاسه.

خاک هکردن

گبری قلعه که شهر ری وَر کته و مرداویج ونه درون چال بیّه.

مرداویج نعش ره اصفهان جه بَوِردنه ری و ونه برار، وشمگیر، تیسابه‌لینگ بورده تشییع‌کَرونِ پیشواز. مرداویج ِفرماندهون که شهرهای مختلف ره داشتنه، این گدر جمع بینه ری و اونجه تصمیم بیتنه که وشمگیر جه بیعت هاکنن تا مرداویج جا هنیشه. ابومخلد عبدالله بن یحیی که مرداویج ره خدمت کرده، ونه تشییع‌جنازه خَوِری خله تعریف کنده که هیچ فرمانروای جنازه ره اینتی ونه فرماندهون تشییع نکردنه و اینتی ونه بمردن په، وفادار نمونستنه. مرداویج اولین شاهی بی‌یه که ری دله دفن بیّه و دلیل چی بی‌یه که وه ره همون اصفهان دله چال نکردنه، میّن نی‌یه. در هر حال، مرداویج ره «جیل‌آباد» یا «گیل‌آباد» دله خاک بسپارستنه که شهر ریِ شرق طرفی هسته و اسا وه ره امین‌آباد گننه. اینتی که ابی‌دلف گته، مرداویج اینجه ساسانیون دستوری شه وسّه کاخ بسات بی‌یه و بلند-بلند بنا داشته.

شخصیت

مذهب

مرداویج علویون ِارتش دله دیّه ولی وشون ره وفا نکرده. وه شه نظامی و سیاسی هدفون ره دمبال کرده و دین ره شه دست‌مره قرار دائه و ونجه تعصب نداشته؛ نشون-اون-نشون که ونه برار وشمگیر، وه ره کتره باته که چه تعصب ندارنه. وه زمونی که قدرت بیته، چون شه قِد ره خلیفه قِد قایده ندی‌یه، یا لازم داشته که خلیفه وَری جه مشروعیت بدست بیاره، خلافتِ سیو جمه ره تن هاکرده و خلیفه ره اطاعت باته ولی اَی وردگرسته و خلیفه جه دشمنی کرده. وه مصر فاطمیون جه هم رابطه داشته و وشون وسّه نومه و هدیه راهی هکرده. ولی تاریخ جه دیار نی‌یه که وه خاسته علیه عباسیون مصری‌ها جه اتحاد بساجه یا فقط اینتی مشروعیت په گردسته. این وضعی که مرداویج داشته باعث بی‌یه که اولیه منابع ونه خَوِری چندین جور گپ بزنن. بعضی‌شون وه ره زرتشتی، شیعه اسماعیلی یا کافر باتنه ولی جدیدتر منابع احتمال دِنّه که چون این گدر گیلان و مازرون دله زیدیه په‌روون خله بینه و مرداویج هم علویون دسته دیّه، یحتمل زیدی مذهب ره قبول هکرد بی‌یه. ونه فکری و عقیدتی عقل ره ننشنه سر در بوردن؛ شاید همینتی که شه سامون ره گت‌ته کرده و قِد گیته، ونه فکر هم عوض بی‌یه. زمونی که اسفار قرآن تش بدا و اذان‌گو بکوشته، وه این کارها ره بهانه قرار هدا و اسفار دیم‌به‌دیم هرستا ولی ای ونه فرمانده، ابن علان، همین‌دستوری کارها ره هکرده و مردایج بستا بی‌یه!

ایران‌گرایی

مرداویج شهر ری ره بئیته په، مسلمون‌ها و نامسلمون‌ها جه ات‌قایده جزیه بیته. وه زمونی که خلیفه جه دشمنی هاکردن ره شروع هکرده، ایران تاریخ جه علاقه سِراق دائه و فرمان هدا که ونه وسّه ساسانیون واری دِتا تخت بساجن که اتا طلا و اتا عاج بوئه و هر روز اتا سر له شی‌یه. اتا تاج هم شه سر بی‌یشته که «تاج کسرا» دستوری بی‌یه و خاسته که ایوان مدائن ره از نو بساجه و اونجه منزل هاکنه. مهرآبادی (مورخ) نویسنه که مرداویج عقیده داشته بغداد ره بیره و خلافت ره رقد هاده و عربون ِحکومت ره تموم هاکنه تا ایرانی پادشاهی بساجه و شه خِد «شاهنشاه» نوم بَیره. خلیفه چش ونجه بترسی‌یه و ات‌کار هکرده که آل بویه‌یِ برارون قوه بَیرن و ونجه رقابت دفکن (غافل که آل بویه ونه جان ِبلا وونّه).

اصغر محمودآبادی، تاریخ ِاستاد، گانه مرداویج ایرانی فرهنگ جه دل دَوِست بی‌یه و خاسته اتی «رونسانس» راه دمبده و ایرانِ پیش از اسلامِ فرهنگ ره دگاردنه. ونه بائوتی، مرداویج ایرانی موسیقی، نشون‌ها، لباس و جشن‌ها جه دل کشی‌یه. ولی اونتی که محسن رحمتی، تاریخ ِاستاد، گنه، این احتمال هم وجود دانه که مرداویج زمونی که نتونسته خلیفه وَر جه مشروعیت بدست بیاره، این‌طرزی عقیده هاکرده که ایرانیونِ ملی دِل‌دَوسته‌ئون جه مشروعیت پیدا هاکنه.

ابن اثیر ِآسنی که بنظر خله واقعی هم ننه، گانه که مرداویج اصفهان دله مردم ره ظلم کرده و شاهون واری کاخ دله دِتا طلایی و عاجی تخت بسات بی‌یه و شه سپاهیون جه دیر نیشت بی‌یه و ونه پرده‌دارون ونه دور-بر دینه. این داستان‌ها شاید واقعی نوون ولی شاید هم نشونه بوئن که مرداویج چنده تاریخ جه دونا بی‌یه چون هخامنشیون هم ونه واری فقط پرده‌دارون ره شه وَر راه دانه. مرداویج آخرین سالی که زنده بی‌یه، سده جشن ره سال ۳۲۳ هجری جشن بیته و گتِ تش راست هاکرده که زاینده رود ِدِ وَر ره تش بل گیته و هر چنده هیمه پیدا کردنه ره دمدانه تش دله و کوتِر ره نفت‌آشی کردنه و تش زونه که آسمون دله هم تش دوو. ولی مرداویج ره انده تش کم بنظر بمو و ونه دلوست نیّه و همینسه جشن برگزار نیّه.

مرداویج، ایران ِشمالی مناطق گت‌ترین شخصیتون جه بی‌یه که ایران فرهنگ و تاریخ جه دل‌دوست بی‌یه؛ همینسه مرداویج ره دهه ۱۹۶۰ میلادی و پهلوی حکومت گدر، اتا ملی قهرمون سراق دانه و ونه کومیک بوک ره بکشی بینه تا وچون ونجه آشنا بوون.

نظامی

اتا نقاشی که دیلمی سرباز ره سراق دنه؛ دیلمیون ات‌گال تموم خاورمیونه ره بئیتنه و حتا خلیفه ره شه دست‌بن داشتنه.

مرداویج شه گتِ ارتش جه ایران ِمرکزی و غربی شهرون ره دشت هاکرده. وه خله شه سربازون جه رسی‌یه و همینسه خله کسون گیلان و دیلم و ترکون جه اِمونه ونه ور. اونتی که منابع گتنه، فقط نیرویی که ونه وَر دینه (جدای اونان که شهرها دله ونه اطاعت ره کردنه) چل تا پنجاه هزار نفر بینه. انده گتی ارتش خله خرج داشته و همینسه مرداویج راه-به-راه لشکرکشی کرده که شه خرج ره دربیاره. علی مفرد، مورخ، گنه که قرون سوم و چاروم هجری گیلان و دیلم ِجوغرافی وضعیت انده خار بی‌یه که جمیعت ات‌دقستی رشد هاکرده و اتا نو نسل پیش هکتنه که جوون بینه و انرژی داشتنه که جنگ دله کا بکانن. مرداویج دست‌دل‌بازی باعث بیّه که این جوون‌ها ونه دور جمع بوون و کم‌کم نژادون دیگر هم ونه ارتش دله اضافه بینه. چن قومی بی‌ین اتا راهکار بی‌یه که سربازون ره مطیع باقی دارن چون اگه همه دیلمی بی‌بوئن، وشون ِسران شاید شورش هاکرد بی‌بون.

مرداویج لشکر خله غیض داشتنه و خشونت کردنه. ویشترین خشونت ره همدن دله سراق هدانه؛ زمونی که مرداویج شه خاخِرِ برمه ره هارشی‌یه، شه خارزایِ انتقام وسّه، شخصاً لشکر ره پیش اینگو و همدان دله مردم ره کور-کاشم هاکرده. مسعودی گنه که اولین روز فقط چـِل هزار مرد که نظامی نئینه، بمردنه و این کشتار تا سه روز دمباله داشته. ابن علان ِکشتار هم دینورِ شهر دله نومی بیّه؛ زمونی که ابن علان مردم ره قتل یارده، اتا اذان‌گو بورده ونه پلی ضمانت هاکنه که ابن علان ونه دستِ قرآن ره بیته و بکوبسته ونه دیم. ابن علان دینور په، تا حلوان شهر ره هم همینتی غارت هاکرده. اسیرونی که وه بیته ره ۵۰ تا ۱۰۰ هزار نفر گزارش هکردنه. اصفهان دله هم مرداویجِ سربازون مردم ره اذیت هاکردنه و زنان ره تجاوز هاکردنه.

اٮقتٮصادی

زمونی که مرداویج و اسفار سیوا بینه، مرداویج ونه ارتش ِآذوقه ره صاحاب بیّه ولی لشکریونِ اشکم ره سیر داشتن وسّه مجبور بیّه که مدام لشکر بکشه. وه علاوه بر این که شهرها ره تاراج کرده، مردمون وسّه خراج یشته و امیرون جه هم پول بخاه بی‌یه. اونان شهرها که امان گیتنه و غارت نینه، وسّه ویشته خراج پول هدا بوئن. خوزستان ِشهرون اینتی ویشته خراج هدانه و مرداویج ات‌که ره سربازون دله تنک هاکرده و باقی ره شه وسّه کنار بی‌یشته. بعضی گدر شهرهایِ امیرون ره دستور دائه که ونه لشکرکشی ِخرجی ره هادن و سربازون و اسب‌هایِ اشکم ره سیر هاکنن. مرداویج شه فرماندهون ره هم رسنی‌یه امیرون پلی و گاته شه مزد ره فلون امیر جه بَیرن.

شجره‌نومه و تایم‌لاین

وردان

دختر تیرداد

زیار

مرداویج حکومت ۳۱۹ تا ۳۲۳

وشمگیر حکومت ۳۲۳ تا ۳۵۷

فرهاد

لنگر (سالار)

بیستون حکومت ۳۵۷ تا ۳۶۶

قابوس حکومت ۳۶۶ تا ۳۷۱ مجدداً ۳۸۸ تا ۴۰۳

منوچهر حکومت ۴۰۳ تا ۴۲۱

دارا حکومت ۴۳۶ تا ۴۴۱

اسکندر

انوشیروان حکومت ۴۲۱ تا ۴۲۲ و مجدداً ۴۳۳ تا ۴۳۵

کیکاووس حکومت ۴۴۱ تا ۴۸۳

جستان

گیلانشاه حکومت ۴۸۳ تا ۴۸۶

منابع

• امامی، ابوالقاسم. «ابن مسکویه». در ابن مسکویه. ج. ۲۲. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۴. شابک ‎۹۷۸-۹۶۴-۷۰۲۵-۰۴-۱. بازبینی‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۶. 
• سجادی، صادق. «آل بویه». در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. یکم. مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷. شابک ‎۹۶۴-۷۰۲۵-۲۱-۱. بایگانی شده از اصلی نسخه در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۰. بازبینی‌شده در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۰. 
• عماری، حسین. «آل زیار». در آل زیار. ج. ۲. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. بایگانی شده از اصلی نسخه در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۰. بازبینی‌شده در ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۴. 
• قدرت دیزجی، مهرداد. «اولیاءالله آملی». در اولیاءالله آملی. ج. ۱۰. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷. شابک ‎۹۷۸-۹۶۴-۷۰۲۵-۰۴-۱. بازبینی‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۶. 
• رضازاده لنگرودی، رضا. «مَرداویج». در مَرداویج. ج. -. دانشنامهٔ جهان اسلام، ۱۳۸۹. بایگانی شده از اصلی نسخه در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۶. بازبینی‌شده در ۲ سپتامبر ۲۰۱۶. 
• رضازاده لنگرودی، رضا. «ابن اثیر». در ابن اثیر. ج. ۲۲. دانشنامه بزرگ اسلامی، ۱۳۹۴. شابک ‎۹۷۸-۹۶۴-۷۰۲۵-۰۴-۱. بازبینی‌شده در ۲ اکتبر ۲۰۱۶. 
• مهرآبادی، میترا. تاریخ سلسله زیاری. دنیای کتاب، ۱۳۷۴. ۳۴۹. 
• مهرآبادی، میترا. سرگذشت علویان طبرستان و آل‌زیار. تهران: مؤسسه فرهنگی اهل قلم، ۱۳۸۱. شابک ‎۹۶۴-۵۵۶۸-۹۲-۷. 
• رضازاده لنگرودی. «جنبش مرداویج گیلی». م. پ. جکتاجی. در گیلان‌نامه، مجموعه مقالات گیلان‌شناسی. ج. دوم. 
• کویر، محمود. هزاره ققنوس - ساسانیان تا سامانیان. لندن: اچ اند اس مدیا، ۱۳۹۶. 
• مفرد، محمدعلی. ظهور و سقوط آل زیار. تهران: انتشارات رسانش، ۱۳۸۶. شابک ‎۹۶۴-۷۱۸۲-۹۴-۵. 
• مهجوری، اسمعیل. تاریخ مازندران. ج. ۱. ساری: چاپ اثر، ۱۳۴۲. 
• ملک‌زاده بیانی، بانو. «سکه‌های زیاری (۱)». معارف اسلامی (تهران)، ش. ۱۶ (۱۳۵۳): ۴۷ تا ۶۷. 
• رجبی، پرویز. «جایگاه مرداویج در تاریخ ایران». پیک نور، ش. ۹ (۱۳۸۴): ۴۵–۵۱. بازبینی‌شده در 2018-04-05. 
• رحمتی، محسن و علاءالدین شاهرخی. مرداویج و اندیشه احیای شاهنشاهی ساسانی. ج. ۴. پژوهش‌های تاریخی، ۱۳۹۱. ۱۷–۳۸. 
• زرین‌کوب، روزبه. «بجکم». در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۱۱. ۱۳۹۹. 
• صدرهاشمی، محمد. «مرداویج زیاری و قتل او در حمام اصفهان». فرهنگ اصفهان، ش. ۱۶ (۱۳۳۶): ۱۹–۲۰. بازبینی‌شده در 2021-09-01. 
• کاهن، کلود. «تاریخ و مورخان اسلامی تا پایان دوران عباسی». مترجم: شهلا بختیاری. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۲. 
• ناجی، محمدرضا. «ثابت ابن سنان بن ثابت». ج. ۹. دانشنامهٔ جهان اسلام، ۱۳۹۳. 
• ««شیر سنگی» همدان تندیسی از عهد باستان». ایسنا، ۱۳۹۳. 
• «مرداویج؛ در رؤیای احیای فرهنگ باستان». ایسنا، ۱۳۹۳. 

• Bromberger, Christian. (2011). "GILĀN xv. Popular and Literary Perceptions of Identity". Encyclopaedia Iranica.  
• Bosworth, C. Edmund. “ASFĀR B. ŠĪRŪYA”. In Encyclopædia Iranica. vol. 2. Bibliotheca Persica Press, 2011. Retrieved August 11, 2017. 
• Bosworth. “Mardawidj”. In the Encyclopedia of Islam. vol. 6. Bril, 1991. ISBN ‎9004081127. 
• Bosworth. “ZIYARIDS”. In Encyclopædia Iranica. Bibliotheca Persica Press, 2010. Retrieved March 26, 2013. 
• Madelung, W. (1975). "The Minor Dynasties of Northern Iran". In Frye, R.N. (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 198–249. ISBN 978-0-521-20093-6.
• شابلون:Encyclopaedia Iranica
• Wolfgang Felix and Wilferd Madelung. “Deylamites”. In Encyclopædia Iranica. vol. VII. Bibliotheca Persica Press, 1995. 342-347. Retrieved ۱ ژانویه ۲۰۲۳. 
• Chase, F. Robinson. Yasir Suleiman. ed. The Violence of the Abbasid Revolution. Cambridge University Press, 2010. 

مطالعهٔ بیشتر

• الهی، حسین. مردآویچ زیاری (از خاک برخاستگان). مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد (دانشکده ادبیات و علوم انسانی (مشهد)، ۱۳۷۹. 
• قاسمی، زهره. «مسکوکات آل زیار در گنجینه سکه‌ی موزه مرکزی آستان قدس رضوی و معرفی سکه‌ی نفیس طلای مرداویج بن زیار». موزه مرکزی آستان قدس رضوی.