افخانسون

ویکی‌پدیا، آزادِ دانشنومه، جه
(افغانستان جه بموئه)

مختصات: شرقی′۰۸°۶۹ شمالی′۳°۳۴ / ۶۹٫۱۳۳غرب ۳۴٫۰۵جنوب / −۶۹٫۱۳۳;−۳۴٫۰۵


افخانسون ِموقعیت
نیشتنگاکابل
شرقی′۰۸°۶۹ شمالی′۳۱°۳۴ / ۶۹٫۱۳۳غرب ۳۴٫۵۱۷جنوب / −۶۹٫۱۳۳;−۳۴٫۵۱۷
حکومت ِنوع اسلامی جمهوری
چیزونی که باعث بساتن بینه
• اعلام استقلال
• برسمیت بشناسی‌ین
بریتانیا جه
۱۶ اسد ۱۲۹۸ (۱۹۱۹)
۲۷ اسد ۱۲۹۸ (۱۹۱۹)
گتی
 -  گتی ۶۴۷،۵۰۰کیلومتر مربع (۴۱ام)
جمعیت
 -  سرشماری ۲۸،۳۹۵،۷۱۶[۱] 
(۳۷ام)
 -  جمعیت انبسی ۴۳٫۵‎/km۲‏ (۱۵۰اُم)
جی‌دی‌پی (تخمین ۲۰۰۹)
 -  مجموع ۲۶٫۹۷۶ میلیارد دلار[۲] (۹۶ام)
 -  سرانه ۱،۰۰۰ دلار[۳] (۱۷۲ام)
اچ‌دی‌آی (۲۰۰۷) ۰٫۳۵۲ (پایین) (۱۸۱ام)
پول یکا افغانی (AFN)
زمونی منطقه (جهونی ساعت+4.30)
 -  تابستونی (DST) بدون تغییر (جهونی ساعت)
اینترنتی دامنه .af
تلفن پیش‌شماره +۹۳

افغانستان یا افخانسّون اتا آسیایی کشور هسه. اینتا کشور آسیای میون کته و کول ِسر بنه هسته و خاشکی‌دکت مملکت هسته که هیچ دریوئی جه راه ندارنه. افغانسّون دیسایگون(همسایگون) ، پاکستان جنوب و شرق ور جه، ایران غرب ور جه، تاجیکستان و ازبکستان و ترکمنستان شمال ور جه و چین ات‌که شمال شرقی ور جه هستنه. افغانون ِنیشتگا (=پایتخت) کابل هسه و وشون رسمی زوون دری (فارسی) هسته. افغانسّون دله نژادی و زوونی تنوع وجود دارنه پشتوها، تاجیکون، هزاره‌ها، اوزبکون، بلوچ‌ها و غیره این کشورِ جمیعت ره تشکیل دِنّه. افغانستان قدیم تاریخ دارنه و گتِ خراسونِ دله دَیّه. اینتا سامون تاریخ بعنوان اتا مستقل کشور، صفویون جه سیوا بیّن جا شروع وانه. افغانستان شه جدیدِ تاریخ دله خله جنگ بدی‌یه و بریتانیا، شوروی و ناتو-آمریکا اونجه لشکرکشیونی داشتنه و اسلامی جهاد هم خله این کشور تاریخ و سیاست دله تأثیر دارنه. اسا طالبان، که اتا تروریست گروه بشناسی وانه، افغانستان ره شه میس دله دارنه.

تاریخ[دچی‌ین]

سرزمین‌های دربردارنده افغانستان نقطه مرکزی راه ابریشم و مهاجرت انسان‌ها به. باستان‌شناسان شواهدی از سکونت انسان‌ها تا بیش از ۵۰،۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح به‌دس باردنه. تمدن شهری ممکن هسه اینتا قلمرو دله، بین ۳،۰۰۰ تا ۲،۰۰۰ سال پش از میلاد شروع به.

پیش از اسلام جایی که اسا افغانستان دره، ایرانی قبایلی دیینه که وشون ره سکایی گاتنه. این منطقه قدیم‌الایام جه گت خراسان ِجزء بی‌یه و اسلامی دوره‌ئون گادِر هم اتا مهم منطقه بیّه چون خراسان جه خله سلسله‌ئون بلند بَیینه و قدرت ره شه دس داشتنه. طاهریون، سامانیون، غزنویون، غوریون، سلجوقیون و چغتاییون واری سلسله‌ئون خراسان جه راست بَیی‌بینه. ترک‌تبار مردمون خله خراسانیون جه ارتباط داشتنه و وشون خون هئی بخارده و اَی مغولون هم که بمونه، این منطقه دله خله قدرت داشتنه و تیموریون اینجه جه هرستانه و بوردنه هند ره بَیتنه.

احمد شاه دورانی که افغانستان ره بصورت اتا سیوا مملکت دربیارده و وه ره «بابای افغان» نوم هدانه.

وقتی افغانستان اتا میونی سرحدات بیّه که گورکانیون و صفویون وسط قرار بَیته، بعضی خانواده‌ئون اونجه شه وسّه سرسیوایی هاکردنه و شاه سلطان حسین گادِر بی‌یه که هوتکیون، محمود افغان ِرهبری جه، قیوم هاکردنه و کل ایران ره بَییتنه و صفویون ِامپراتوری ره رقد بدانه. نادرشاه اَی افغان‌ها ره سرکوب هاکرده و حتا وشون ِفرارهاکردون ره تعقیب هاکرده و بورده هند و گورکانیون ره شکست هدا. ولی اَی ایران ِمرکزی حکومت که ضعیف‌ته بیه، افغانستان دله محلی خاندان‌ها سرسیوا بَیینه. احمد شاه دورانی سال ۱۷۴۷ میلادی، خلأ قدرتی که پیش بمو بی‌یه جه استفاده هاکرده و دورانیون ِسلسله ره بساته و افغانستان ره مستقل هاکرده.

قاجارون ِدوره بی‌یه که بریتانیا افغانستان ره اشغال هاکرده و اونجه امیرون - که این گادِر بارکزایی ِسلسله جه بینه - جا بخاسته توافق هاکنن که شه سامون‌سر ره تعیین هاکنن و مرزی که اسا پاکستون-افغانستون وسط دره ره دقیقاً میّن هاکردنه. بریتانیا خاسته اینتی هند و روسیه میون اتا حائلی دیفار بکشه و افغانستان ره هندِ پیش‌مرگ هاکنه که روسیه دَم ره بَیره. قاجارون موفق نَیینه که افغانستان ره حفظ هاکنن و پاریس پیمون دله رسماً ایران قبول هاکرده که این کشور ره برسمیت بشناسه.

امان‌الله خان شاهی بی‌یه که سعی هاکرده این کشور دله اصلاحات انجام هاده و افغانستان ره مدرن هاکنه ولی مخالفون جنگ شروع هاکردنه و یک سال دله‌یی جنگ بی‌یه ولی بارکزایی ِشاهون با این که خله صدمه بخاردنه، قدرت ره حفظ هاکردنه و محمد نادر شاه بقدرت برسی‌یه. اما محمدنادر ره هم ترور هاکردنه و بکاشتنه تا سال ۱۳۱۲ شمسی محمد ظاهرشاه شاه بیی‌یه. محمدظاهرشاه محبوبیت داشته ولی آخرین شاهی بی‌یه که افغانستان بخادش بدی‌یه. ونه عامی‌پسر، محمد داوود خان، کودتا هاکرده و شاه ره تبعید هاکرده و افغانستان جمهوری ره بساته. این جمهوری عمر خله نیّه و ونه تنها رییس هم همون داوود خان بی‌یه.

سال ۱۳۵۷ شمسی شوروی ِطرفدارون دکلستنه افغانستان دله و جنگ سرد ِاوضاع دله این کشور درون اتا دست‌نیشت دولت بساتنه که وه ره افغانستان دموکراتیک جمهوری گاتنه. این حکومت زمون مسلمون‌ها که کمونیسم ره بی‌خدایی دونستنه، خله مخالفت هاکردنه و حتا کشورون دیگه جه افراطی مسلمون‌ها و جهادیون جمع بَیینه تا افغانستان ره شوروی دَس جه نجات هادن. آمریکا و غربی کشورون هم مجاهدون ره کومک کاردنه چون خاستنه شوروی ره شکست هادن.

شوروی ِدست‌هنیشت دولت سال ۱۳۶۶ شمسی جنگ دله سقوط هاکرده و مجاهدون افغانستان اسلامی دولت ره بساتنه. ولی خادی مجاهدون هم چن دسته بینه. اتی گروه که بقیه جه افراطی‌ته بینه و وشون رهبری ره اتا عربستونی - اسامه بن لادن نوم - بعهده داشته، طالبان ره تشکیل هدانه و جدیدِ حکومت جه هم جنگ دکتنه و برهان‌الدین ربانی، که اسلامی دولتِ رییس بی‌یه ره چار سال بیّه په، دَرهاکردنه. طالبان شه حکومت اسم ره بی‌یشته افغانستان اسلامی امارت و شه ره اتا گت‌ته سازمان دله جا هدا که وه ره بعداً القاعده بائوتنه.

بودایِ موجستمه که طالبان وقتی سال ۲۰۰۱/۱۳۷۹ بقدرت برسینه، وه ره رِقِد بدانه و ونه خرابه فقط اسا دره.

طالبان ِاسلامی امارت ره فقط دِ تا کشور پاکستون و امارات برسمیت بشناسینه و وشون حکومت حتا متحد ملل سازمان دله عضو نیی‌یه. طالبان ِخشونت دنیا دله معروفیت پیدا هاکرده و وشون مجازاتون و اسلامی شریعتِ اجرا هاکردن روزنومه‌ئون دله جا درزوئه. سال ۲۰۰۱ میلادی و ۱۱ سپتامبر روز دله، طالبان دِ تا مسافرکشی بالون ره آمریکا دله بدزدی‌یه و وشون ره انتحاری بزوئه ساختمون‌ها دله. این کار باعث بیّه ات‌خله آمریکایی بمردنه و جورج بوش که آمریکای رییس‌جمهور بی‌یه، جری بیّه و افغانستان ره حمله هاکرده و طالبان ره سرکوب هاکرده. اون گادِر مجاهدونی که شمال ائتلاف دله دَیینه و هنتا طالبان جه جنگستنه و مقاومت کاردنه، آمریکایِ کومِک جه موفق بَیینه کابل ره بَیرن و افغانستان اسلامی جمهوری ره تشکیل هادن. البته وشون ِاتا مهم رهبر - که احمد شاه مسعود بی‌یه - این جنگ‌ها دله بمرده. اون گادِر جه ناتو و آمریکاییون ات‌خله نیرو ره افغانستان دله داشتنه تا این کشور دِباره طالبان دَس نکفه.

سال ۲۰۲۱ میلادی جو بایدن دستور هدا که آمریکاییون و ناتو بعد بیست سال وردگردن شه کشور. آمریکا پیش‌ته اتا پیمون طالبان جه دَوِست بی‌یه ولی همین که کشور ره خالی هاکردنه، طالبان کوهون جه دکلستنه بجیر و تموم شهرون ره خله سریع بَییتنه و ارتشی که این بیست سالی افغانستان وسّه بسات بینه، خله زود شکست بخارده. افغانستان ِاسلامی جمهوری ِرییس‌جمهور، اشرف غنی، هم فرار هاکرده و بورده تاجیکستان.

جوغرافی[دچی‌ین]

افغانستانِ ولایاتِ نقشه که شماره‌بی‌یشت هستنه.

افغانستان اتا کشور هسه که میونی آسیا دله دره. اینتا کشور هماسینون شمال ور جا تاجیکستون، اوزبکستون و تورکمنستون هسنه. ونه دیگه همساینون نوم ایران غرب ور پاکستون جنوب ور و چین شرق ور هسنه. افغانستان اتا ایرانیج زوون کشور هسه. ونه ویشتر مردم ایرانیج و موسلمون هسنه.

افغانستان کول دله اتا کوهستونی کشور هسه. اینتا کشور گت کوهون نوم هیندوکوش و سولیمان هسه. ونه گتی ۶۵۲۰۰۰ کیلومتر مروبع هسه و ۲۱ میلیون نفر جمعیت دارنه. ونه گت رودون نوم آمودریا، کابل، هریرورد و هیرمند هسه. اینتا کشور نیشتگا کابل هسه. ونه دیگه گت شهورن نوم هسه: قندهار، هرات، مزارشریف و غزنین.

ولایات[دچی‌ین]

افغانستون ره ۳۴ تا «ولایت» جه رَسِد هاکردنه.

افغانستون ولایتون لیست[۴]
ولایت نقشه‌سر
شماره
ایزو 3166-2[۵] کُد مرکز گتی
(km2)
جمیعت
(2015)[۶]
جمیعت
(2020)[۷]
جمیعت انبسی
(بر km2
2020)[۸]
تعداد
والسوالی‌ها
ناحیه قطب
بدخشان 30 AF-BDS BDN فیض‌آباد (افغانستان) 44,836 950,953 1,054,100 23.5 29 شمال شرق شمال
بادغیس 4 AF-BDG BDG قلعه نو (افغانستان) 20,794 495,958 549,600 26.4 7 غرب مرکزی
بغلان 19 AF-BGL BAG پلخمری 18,255 910,784 1,014,600 55.6 16 شمال شرق شمال
بلخ 13 AF-BAL BLH مزار شریف 16,186 1,325,659 1,509,200 93.2 15 شمال غرب شمال
بامیان 15 AF-BAM BAM بامیان 18,029 487,218 495,600 27.5 7 غرب مرکزی
دایکندی 10 AF-DAY DYK نیلی (افغانستان) 17,501 507,339 516,500 29.5 8 جنوب غرب جنوب
فراه 2 AF-FRA FRH فراه 49,339 507,405 563,000 11.4 11 غرب مرکزی
فاریاب 5 AF-FYB FYB میمنه 20,798 998,147 1,109,200 53.3 14 شمال غرب شمال
غزنی 16 AF-GHA GAZ غزنی 22,460 1,228,831 1,362,500 60.7 19 جنوب شرق جنوب
غور 6 AF-GHO GHR فیروزکوه (غور) 36,657 790,296 764,500 20.9 11 غرب مرکزی
هلمند 7 AF-HEL HEL لشکرگاه 58,305 924,711 1,446,200 24.8 13 جنوب غرب جنوب
هرات 1 AF-HER HRT هرات 55,868 1,890,202 2,140,700 38.3 15 غرب مرکزی
جوزجان 8 AF-JOW JZJ شبرغان 11,292 540,255 602,100 53.3 9 شمال غرب شمال
کابل 22 AF-KAB KBL کابل 4,524 4,372,977 5,204,700 1,150.5 18 مرکزی مرکزی
قندهار 12 AF-KAN KRD قندهار 54,844 1,226,593 1,399,600 25.5 16 جنوب غرب جنوب
کاپیسا 29 AF-KAP KPS محمود راقی 1,908 441,010 488,300 255.9 7 مرکزی مرکزی
خوست 26 AF-KHO KST خوست 4,235 574,582 636,500 150.3 13 جنوب شرق جنوب
کنر 34 AF-KNR KNR اسعدآباد 4,926 450,652 499,400 101.4 15 شرق مرکزی
کندز 18 AF-KDZ KDZ قندوز 8,081 1,010,037 1,136,700 140.7 7 شمال شرق شمال
لغمان 32 AF-LAG LGM مهترلام 3,978 445,588 493,500 124.1 5 شرق مرکزی
لوگر 23 AF-LOG LGR پل علم 4,568 392,045 434,400 95.1 7 مرکزی مرکزی
ننگرهار 33 AF-NAN NGR جلال‌آباد 7,641 1,517,388 1,701,700 222.7 23 شرق مرکزی
نیمروز 3 AF-NIM NRZ زرنج 42,410 164,978 183,600 4.3 5 جنوب غرب جنوب
نورستان 31 AF-NUR NUR پارون 9,267 147,967 163,800 17.7 7 شرق مرکزی
پکتیا 24 AF-PIA PAK گردیز 5,583 551,987 612,000 109.6 11 جنوب شرق جنوب
پکتیکا 25 AF-PKA PKT شرن 19,516 434,742 775,500 39.7 15 جنوب شرق جنوب
پنجشیر 28 AF-PAN PJR بازارک 3,772 371,902 169,900 45.0 7 مرکزی مرکزی
پروان 20 AF-PAR PRN چاریکار 5,715 664,502 737,700 129.1 9 مرکزی مرکزی
سمنگان 14 AF-SAM SAM ایبک 13,438 387,928 430,500 32.0 5 شمال غرب شمال
سرپل 9 AF-SAR SRP سرپل (شهر) 16,386 559,577 621,000 37.9 7 شمال غرب شمال
تخار 27 AF-TAK TAK تالقان 12,458 983,336 1,093,100 87.7 16 شمال شرق شمال
اروزگان 11 AF-URU ORZ ترین‌کوت 11,474 386,818 436,100 38.0 6 جنوب غرب جنوب
میدان وردک 21 AF-WAR WDK میدان‌شهر 10,348 596,287 660,300 63.8 9 مرکزی مرکزی
زابل 17 AF-ZAB ZBL قلات (افغانستان) 17,472 304,126 384,300 22.0 9 جنوب غرب جنوب

نگارخنه[دچی‌ین]

فرهنگ[دچی‌ین]

ویشتر افخانئون مردمون پشتویی زوون ره گپ زننه. ونه دیگه شمال دله مردم فارسی زوون ره گنش کننه. افغانستان مردمون ویشتر موسلمون هسنه، ولی وشون دله اتی کمه بودایی هم درنه.

قومیت[دچی‌ین]

توزیع جغرافیایی گروه‌های قومی افغانستان

افغانستان دله ویشترین جمیعت ره سه قومیت پشتون، تاجیک و هزاره دارنه. غیر این سه‌گروه، اقوام دیگر هم کشور گوشه-کنار درنه و هرکامین شه زوون و فرهنگی مختلف دارنه. آمار دقیقی این اقوام جمیعت جه وجود ندارنه و فقط تقریب زندنه که هرکامین چنده جمیعت دارن:

افغانستان مردمون
نوم عکس آمریکاییون ِتخمین (۲۰۰۴ تاسا)[۹][۱۰] آمریکاییون تخمین (پیش از ۲۰۰۴)[۱۱][۱۲][۱۳][۱۴]
پشتون‌ها Pashtun children in Khost ۴۲٪ ۳۸–۵۰٪
تاجیک‌ها Tajik children in Khowahan district of Badakhshan ۲۷٪ ۲۶٪ (کمتر از ۱٪ قزلباش)
هزاره‌ها Hazaras in Kabul Province ۹–۲۵٪[۱۵] ۱۰–۱۹٪
ازبک‌ها Uzbek looking boy in northern Afghanistan ۹٪ ۶–۸٪
ایماق‌ها ۴٪ ۵۰۰ تا ۸۰۰ هزار
ترکمن‌ها ۳٪ ۲٫۵٪
بلوچ‌ها Camera focusing on Baloch ۲٪ ۱۰۰ هزار
بقیه (پشه‌ای‌ها، نورستانی‌ها، سیدها، براهویی‌ها، اقوام پامیری و دیگران) Young Pashai man ۴٪ ۶٫۹٪

قدیم‌ته پشتون‌ها کوهی بینه و جنوب‌شرقی طرف دَیینه؛ وشون بنه‌وار سرد و کم‌قوت زمین و صعب‌العبور بی‌یه. شمالی مناطق که اونجه‌ی خاک بتتر هسته و کشاورزی وانه، تاجیک و اوزبک دَیینه و وشون بنه‌وار شوروی ِسامون جه تا کابل و مزارشریف رسی‌یه. مرکزی مناطق هم هزاره‌ئون و ایماق مردم دیینه؛ هزاره‌ها هم تاجیک‌ها واری فارسی زوون جه گپ زنّه ولی وشون لهجه و مذهب فرق کانده و هزاره اکثراً شیعه هستنه. افغانستان جنوبی‌وَر کویری هسته و بلوچی مردم اونجه درنه. ایران سامون وری که غربی‌ور وانه هم قدیم فارس بینه. اتا نورستان منطقه هم شرقی طرف دره که قدیم وه ره «کافرستون» گاتنه و اونجه مردم هندو-بودایی بینه ولی افغانی شاهون اونجه ره مسلمون هاکردنه و ونه اسم ره بی‌یشتنه نورستان.

افغانستان حکومت قدیم‌تاسا ویشته پشتون‌ها دست دیی‌یه و وشون همیشک سعی داشتنه که شه هم‌زوون ره کشور دله تنک‌ترو هاکنن تا کشورِ فرهنگ و زوون ات‌جور باوه و اصطلاحاً دولت-ملت بساجن. همینسه اسا پشتون‌ها تموم افغانستان دله بکلست هستنه و ویشترین جمعیت ره دارنه.

ایقتصاد[دچی‌ین]

افخانئون پیل یکا افغانی هسه. اینتا کشور اتا دنیا فقیرترین کشور هسه.

پانویس[دچی‌ین]

  1. خطای منبع: برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام CIA-pop وارد نشده‌است
  2. خطای منبع: برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام imf2 وارد نشده‌است
  3. خطای منبع: برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام CIA-GDP-PPP وارد نشده‌است
  4. Afghan school books - Geography G-12, Page 22-23 (in Persian) https://moe.gov.af/sites/default/files/2020-03/G12-Dr-Geography.pdf
  5. ISO 3166-2:AF (سازمان بین‌المللی استانداردسازی ایزو ۳۱۶۶–۲ codes for the provinces of Afghanistan)
  6. "registered through Argeweb". www.geohive.com.
  7. مرکزی Statistics Office Afghanistan (web).
  8. "Afghanistan: Province Dashboard". World Bank.
  9. خطای منبع: برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام LoC-pdf وارد نشده‌است
  10. "Ethnic groups". The World Factbook. CIA. Archived from the original on 14 October 2013. Retrieved 18 September 2010.
  11. "Afghanistan". The World Factbook/Central Intelligence Agency. دانشگاه میزوری. 15 October 1991. Archived from the original on 27 April 2011. Retrieved 20 March 2011.
  12. "Ethnic divisions". The World Factbook/CIA. دانشگاه میزوری. 22 January 1993. Retrieved 16 October 2010.
  13. "Ethnic Groups". Library of Congress Country Studies. 1997. Archived from the original on 14 July 2012. Retrieved 8 October 2010.
  14. "Ethnic groups:". The World Factbook/CIA. University of Missouri. 2003. Retrieved 18 September 2010.
  15. دولت‌آبادی، بصیر احمد، شناسنامه افغانستان، تهران: نشر عرفان، ۱۳۸۷، صفحهٔ ۲۸.