گیل گیلانشاه

گیل گیلانشاه
گیل ِگیلانشاه، اسپهبد ِطبرستان، فرشواذگرشاه ِپذشخوارگران
گیل گیلانشاه ِگت‌ترین سامونی که داشته
زمون	۶۴۲ تا ۶۸۱ میلادی (۳۹ سال)
تاج بی‌یشتن روز	۶۴۲ میلادی که ۲۲ هجری قمری و ۱۱ یزدگردی جه برابری کانده
لقب(ئون)	گاوباره فرشواذگرشاه
بزائن ِجا	گیلان
بمردن	سال ۶۸۱ میلادی
بمردن ِجا	گیلان
پیش از	دابویه
پس از	گیلانشاه (گیلان دله) آذرولاش (تبرستون دله)
کاخ	فومن
سلسله	گاوباریون
پیـِر	گیلانشاه
وچون	دابویه و پادوسپان
دین	زرتشت

گیل گیلانشاه که ونه لقب فرشواذگرشاه بی‌یه و کلاً گیل گاوباره نوم جه معروف بی‌یه، اولین اسپهبدی هسته که گاوباریون ِسلسله ره تبرستون دله بَرِسِنی‌یه. وه ساسانیون ِتیر و تِبار جه بی‌یه و اول گیلان دله حکومِت داشته. وه بِموئه تبرستون دله چن سال آذرولاش (تبرستون ِساسانی والی) ِارتش دله دَیی‌یه و ترکمون‌ها جه جنگِسته.

زمونی که گیل‌گیلانشاه شُهرت بجنگِستن وسّه زیاد بَیی‌یه، مسلمون ِعرب‌ها دَکلِست‌بینه ایران دله و یزدگرد سوم دَر فِرار کارده. وه وَردَگِردِسته گیلان و اتا لشکر هِمراهی سال بعد بموئه تبرستون ره بَیره. وه یزدگرد ِحمایت ره جذب هاکرده و رویان ره بی اینکه جنگ هاکِنه آذرولاش جه بَییته ولی دیگه مناطق دله آذرولاش هَنتا شه حکومِت ره داشته.

آذرولاش که بَمِرده، گیل‌گیلانشاه ونه مناطق ره شه وسّه بَییته. وه عربون جه چن‌بار جنگ هاکِرده و وشون ره نی‌یِشته که هیچ وقت تبرستون و گیلان ِاصلی سرزمین ره بَییرن. عربون حداکثر تونِستنه تا گرگان، دماوند، تمیشه و دیگه شهرونی که سامون سَر دَیینه ره فتح هاکِنِن.

گاوباره دِتا ریکا داشته: اولی دابویه و دومی پادوسپان بی‌یه. پادوسپان شه پییر ِحکومِت گادِر رویان ِامارِت دله هِنیشته و این منطقه ونجه ونه زک و زا وسّه ارث بَموندِسته که این خاندان ره «پادوسپانیون» گانّه. ولی دابویه، که گت ِریکا بی‌یه، شه پییر ِجانشین بَیی‌یه و گیلان و تبرستون ِحکومت ره داشته و ونه خاندان نوم ره «دابویگون» گانّه.

تیر و تِبار

وه اتا ساسانی تِبار ِخانواده دله دِنیا بموئه. وشون ِخاندان اوائل ساسانیون ِفرمان په دربند دله حکومِت داشتنه. ونه گت‌پییر، فیروز، بتونِست بی‌یه دربند جه بـِئه و خزر، سقلاب و کییفی روسون ره شه میس دله بَیره. فیروز بعدته بموئه گیلان دله و گیلکون جه متحد بیّه و وشون جه زن بخاسته. این زن جه اتا وَچه دِنیا بموئه که ونه نوم ره گیلانشاه بی‌یِشتنه. رَمّالون گیلانشاه ره قول هِدابینه که اتا وَچه یانّه که گت ِشاه وونه. گیلانشاه ِوَچه گیل‌گیلانشاه هسته که وقتی دِنیا بموئه، خله قشِنگ وَچه بی‌یه.

سال ۶۴۲ میلادی — که ۲۲ هجری قمری و ۱۱ یزدگردی جه برابری کانده — گیلانشاه بَمرده و ونه ریکا، گیل‌گیلانشاه ونه جانشینی سَره، گیلان ِحاکم بیّه و گیلکون و دیلمیون ونجه بیعت هاکِردنه.

تبرستون ره سفر هاکِردِن

زمونی که گیل گیلانشاه حکومِت ره بَییته، منجّمون و رَمـّالون وه ره گاتِنه که بتونده تبرستون ره بَییره. وه که خله بقیه جه اعتماد نَکارده، تصمیم بَییته رعیتون واری بِئه تبرستون دله؛ همینسه شه بَدِل ات نفر ره گیلان دله بی‌یِشته و شائی جِمه ره بُته، گالشی لباس دَکارده و تیسابه‌لینگ راه دَکته که بِئه تبرستون دله. وقتی تبرستون ِمِلک دله دَکِته، مردِمون که دینه وه گودار ره موندِنه و کوه جه بِموئه، خیال هاکِردنه وه اتا کوهی رعیت هَسته و وه ره «گاوباره» گاتِنه.

گاوباره تبرستون ِگت ِآدِمون جه ملاقات کارده و وشون جه رَفِق بی‌یه. وه خلاصه بتونِسته بوره تبرستون ِحاکم پَلی. اون گادِر آذرولاش این مقوم سَر دَیّه و ونه سَر تبرستون ِشرقی سامون جه گرم بی‌یه چون ترکمون‌ها، که بفهمست بینه ایران ِساسانی حکومِت دَره مسلمون ِعرب‌ها جه جنگ کانده، فرصت پیدا هاکرد بینه که حمله هاکِنِن و ایران ِبعضی ایالات ره خراسان وَر جه بَییرِن.

گاوباره که این اوضاع ره بَدی‌یه، بورده آذرولاش ِارتش دله تا ترکمون‌ها جنگ دله شرکِت هاکِنه. وه اتا جنگ دله ترکمون‌ها جه خله خار بَجِنگِسته و شه دلیری ره سِراق هِدائه. اینتی ونه شهرت تبرستون دله دَپیته و معروف بیّه. وه جنگ که تموم بیّه په، آذرولاش جه اجازه بَییته که وَردِگِرده گیلان تا شه زن و وَچه ره شه همراه بیاره.

رویان ِحکومِت ره بَییتِن

گاوباره وقتی وَردِگِرسته گیلان، یَتّا چن هزار نفری لشکر گیلکون و دیلمیون جه بِساته و یک سال په تبرستون ره لشکر دَکشی‌یه. آذرولاش زمونی که بفهمسته چه خَور هسته، اتا نومه‌رسون ره بَرِسنی‌یه مدائن تا یزدگرد سوم، ساسانیون ِآخرین پادشاه، ره خـَور هاده که شمال ِاوضاع چـِتی‌ئه. یزدگرد نومه‌ی ِجواب دله ونجه بِخاسته که بوره تحقیق هاکِنه که وه کِنه زک و زا هَسته. وقتی آذرولاش جِواب هِدا که وه اتا ساسانی خاندان جه هَسته و ارمنیه و گیلان جه بِمو، یزدگرد بائوته که اِما شه فامیل‌ها جنگ نَکامبی و آذرولاش جه بِخاسته که ونجه صلح هاکنه و ونه فرمان ره اطاعت هاکِنه. آذرولاش هم رویان ره گاوباره تسلیم هاکِرده. یزدگرد هم اتا جِمه (=خلعت) گاوباره وسّه بَرِسِنی‌یه و وه ره «فرشواذگرشاه» لقِب هِدائه. سال ۶۶۱ میلادی (۴۰ هجری) گاوباره شه پچوک‌ته ریکا، پادوسپان، ره بَرِسِنی‌یه رویان دله و اون شهر ِحکومِت تا گاوباره دَیی‌یه، پادوسپان دَس دَیّه.

آذرولاش ِبمردِن په

سال ۶۶۶ میلادی (چارده سال بعد اینکه یزدگرد سوم بمرده)، آذرولاش دَر کا (=بازی) کارده که اسب سَر جه دَکِته و بَمِرده. این گادِر گاوباره بموئه و ونه سامون ره تصرف هاکِرده. وه بَرین‌وَر ۱۵ سال دیگه هم تبرستون و گیلان سَر حکومِت داشته. ونه سامون گیلان جه بی‌یه تا گرگان و وه تموم این مناطق شه وسّه قشنگ‌قشنگ کاخ بِساته ولی تا آخِر گاوباره‌ی ِنیشتنگا (=پایتخت) همون گیلان دله بموندِست بی‌یه و تاریخدون‌ها احتمال دِنّه فومن ونه اصلی نیشتنگا بی‌بائه. گاوباره‌ی ِدوره احتمالاً سکه نِساتنه چون وه و ونه جانشین ِدوره جه هچّی سکه پیدا نَیّه.

گاوباره و پچوک ِسلسله‌ئون ِارتباط

آخرین سال‌هایی که آذرولاش حکومت کارده یا همون گادِر که بَمرده، ترکمون‌ها تبرستون ِشرقی سامون وَر جه حملاتی داشتنه که آذرولاش ِارتش نتونستنه این حملات سَره اونتی که وسّه بائه، مردِم جه حفاظت هاکِنِن. همینسه تبرستون ِشرقی مناطق ِمردِم جمع بَیینه و «باو» جه بِخاستنه که وشون ِرهبری ره عهده بَیره و ترکمون‌ها جه جنگ هاکِنه. باو وشون جه بیعت بَییته و باوندیون ِسلسله اینتی بِساته بَیّه.

ابن اسفندیار ِکتاب دله باو و گاوباره‌ی ِارتباط جه هِچّی نَویمبی ولی چراغعلی اعظمی سنگسری شه کتاب دله گانه که احتمالاً گاوباره وقتی حکومِت ره آذرولاش جه بَییته، باو ره شرقی مناطق دله باقی بی‌یِشته و باو ونجه اطاعت هاکرده چون اَی پـِیی‌ته ابن‌اسفندیار بنویشته که گاوباره‌ی ِنَوه باوندیون جه خار ِارتباط داشتنه.

سوخرای چاروم (الندای ِریکا) هم احتمالاً کارنوندیون ِسلسله جه گاوباره‌ی ِمعاصر بی‌یه و گاوباره وشون ره هم، باوندیون سون، کار نداشته. کارنوندیون هم تبرستون بعضی شرقی مناطق دله دَیینه و احتمالاً گاوباره جه اطاعت کاردنه. چون اَی پِیی‌ته ویمبی که گاوباره‌ی ِجانشین وشون ِحکومِت ره رِقِد دِنه.

عربون و گاوباریون ِجنگ

گیل‌گاوباره و اُمویون ِنقشه‌ی ِمقایسه:

██ اُمویون ِخلفاء

██ گاوباریون

گیل گیلانشاه سرجمع پنج‌تا خلیفه جه معاصر بی‌یه که سه‌تای ِاول راشدین جه بینه و دِتای ِبعدی امویون جه هَستنه. ولی وشون‌ها هیچ‌کامین (=هیچ‌یک) نتونِستنه گاوباره‌ی ِسامون دله بـِئِن:

1. عُمر بن خطّاب ۱۳ تا ۲۳ هجری
2. عثمان بن عفّان ۲۳ تا ۳۵ هجری
3. علی بن ابی‌طالب ۳۵ تا ۴۰ هجری
4. معاویه ۴۱ تا ۶۰ هجری
5. یزید ۶۰ تا ۶۴ هجری

سوید بن مقرن

محمد بن جریر طبری شه کتاب دله — اونجه که ۱۵ تا ۱۳۲ هجری ِاتفاقات ره توضیح دِنه — گانه که عُمَر ِدوره «نعیم بن مقرن» اتا لشکر جه کومس، ری و دماوند ره بَییته و ونه بِرار «سوید» سال ۲۲ هجری بسطام ِراه جه گرگان ره حمله هاکِرده که اونجه‌ی ِاسپهبدون ونجه گپ بَزونه و صلح‌نومه بنویشتنه. طبری اینجه گانه که گرگان ِاسپهبدون شه وسّه اتا گت ِاسپهبد داشتنه که دیگرون ِرییس بی‌یه و بوردنه ونجه صلح هاکِردِن وسّه اجازه بَییتنه. طبری این گت ِاسپهبد ره «فرخان» معرفی کانده که نتونده دِرِس بائه چون عُمر ِدوره آذرولاش و گاوباره این مِقوم ره داشتنه. ضمناً این داستان دله تبرستون فتح نَیّه و فقط گرگان ِاسپهبدون این شهر وسّه صلح‌نومه بَنویشتنه تا عربون و جنگ‌هاکردِن ره شرقی سامون سَر جه رَفع هاکِنِن.

سعید بن عاص بن امیه

عثمان، سومین خلیفه، ِدوره خَوِر ونجه بَرِسی‌یه که خراسان دله بعضی تازه مسملون‌بَیی‌ئون شه زرتشتی دین سَر وَردَگِرستنه. وه همینسه دِتا لشکر ره بَرِسنی‌یه خراسان سمت و بائوته هرکامین زودته اونجه‌ی ِمردمون ره سرکوب هاکِنه، خراسان ِوالی وانه. «عبدالله بن عامر» زودته بَرِسی‌یه و نیشابور دله شه جنگ ره شروع هاکِرده ولی «سعید بن عاص» که دیر بَرِسی‌بی‌یه، بورده گرگان ِوَری و اونجه ره محاصره هاکِرده. وه گرگان ِمردِم جه دویست هزار درهم بَییته و وشون ره زورپـِشتی مسلمون هاکِرده. جریر طبری گانه که وه گرگان ِبَییتِن په، بورده تمیشه دله و اونجه مردمون ره قتل‌عام هاکرده. بعضی کتاب‌ها دله بنویشتوئه که ایمام حسن و حسین این جنگ دله دَیینه و سعید ره هِمراهی کاردنه. البته این جنگ دله هم مسلمون‌ها نتونِستنه تبرستون دله بِئِن و تمیشه جه ویشته جر نشینه.

مصقله بن هبیرة‌الشیبانی

مسلمون ِعربون که تموم ایران و مصر و... ره بَییت بینه، تا عباسیون ِدوره نتونستنه تبرستون و گیلان ره بَیرِن

مصقله اتا مسلمون ِسردار نوم بی‌یه که ایمام علی ره پِشت هاکرد بی‌یه و معاویه وسّه جنگ کارده. وه معاویه جه چارهزار نفر ارتشی بخاسته تا وشون جه تبرستون ره بَیره. ونه لشکرکشی گادِر اتا تنگه دله جه رَد بی‌یه که تبرستون ِسربازها ونه ارتش ره تنگه دله گت‌گت سنگ جه نابود هاکِردنه. این جنگ اَنده اون گادِر معروف بَیبی‌یه که اتا عربی ضرب‌المثل بسات‌بینه که «حتی یرجع مصقله من طبرستان» یعنی «سَو هاکِنین هرگادِر که مصقله تبرستون جه بمو این کار ره هاکنین». ابن فقیه شه کتاب دله بائوته که این گادِر گت فرخان تبرستون دله حکومت کارده ولی همونتی که ابن اسفندیار گانه، این جنگ احتمالاً گاوباره دوره شِنه.

محمد بن اشعث

معاویه‌ی ِخلافِت گادِر «محمد بن اشعث کندی» مأموریت بَییته که تبرستون ِوالی بَواشه. وه گاوباره جه اتا پیمون‌نومه بَنویشته که بتونه بِئِه تبرستون دله، ولی وقتی که خاسته این کار ره هاکِنه، گاوباره‌ی ِارتش ونه دور تا دور ره بَییتنه و ونه ریکا ره بَکاشتنه و وه ره کور هاکِردنه ولی وه بتونِسته فرار هاکِنه. این جنگ احتمالاً میون ۵۴ تا ۵۶ هجری اتفاق دَکِته. من‌بعد تا ۴۳ سال مسلمون‌ها فقط تبرستون ِسامون‌سَر جنگِستنه و اجازه نِداشتنه که تبرستون سامون دله بِئِن.

گاوباره‌ی ِبمردِن

گیل گیلانشاه آخِرسَری سال ۶۸۱ میلادی دله (۶۲ هجری، ۲۹ تبری و ۵۰ یزدگردی) بَمرده و وه ره گیلان دله چال هاکِردنه. وه دِتا ریکا داشته. اولی نوم دابویه بی‌یه که ونه بمردِن په گیلان دله جانشینی ِتخت سَر هِنیشته و دومی پادوسپان بی‌یه که پادوسپانیون ِسلسله ره رویان دله بِساته و شه بِرار ِفرمان په دَیی‌یه.

شجره‌نومه

پیروز اول

بلاش

جاماسب

قباد اول

بهواط

نرسی کامگار

انوشیروان

کیوس باوندیون نیا

سرخاب شروان‌شائون نیا

فرخزاد یمن شا

فیروز

گیلانشاه

گیل گاوباره

دابویه

پادوسبان اول

گت فرخان

سارویه

دادمهر

پچوک فرخان

آذرمیدخت گرون‌گوشوار

گشنسپ

طوس

جلوانان

اسپهبد خورشید

یاکند

فهران

وندرند

فرخان

دازمهر

هرمزد

وندادهرمز

دِ-سه‌تا کیجا

وابسته جستارون

پورتال:تبرستون

پورتال: تبرستون

• دابویگون
• پادوسپانیون
• باو

منابع

• اعظمی سنگسری، چراغعلی. گاوبارگان پادوسپانی. چاپ افست، ۱۳۵۴. 
• اعظمی سنگسری، چراغعلی. گیل، فرشواذگرشاه و گاوبارگان دابویی (اسپهبدان بزرگ طبرستان). بررسی‌های تاریخی، ۱۳۵۶. 
• سکه‌های اولیه طبرستان. 

• Khanbaghi، Aptin. The Fire, the Star and the Cross: Minority Religions in Medieval and Early Modern Iran. London: I.B.Tauris، ۲۰۰۶. شابک ‎۹۷۸۱۸۴۵۱۱۰۵۶۷. 
• Pourshariati، Parvaneh. Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran. New York: I.B.Tauris & Co Ltd، ۲۰۰۸. شابک ‎۹۷۸-۱-۸۴۵۱۱-۶۴۵-۳. 
• Madelung، Wilfred. «DABUYIDS». در DABUYIDS. Encyclopaedia Iranica، ۱۰ November ۲۰۱۱. 
•    . The Cambridge History of Iran. Cambridge University Press، ۱۹۷۵. شابک ‎۹۷۸۰۵۲۱۲۰۰۹۳۶. 

بریم بگردِستِن

گیل گیلانشاه گاوباریون ِاسپهبد
قبلی: گیلانشاه	گاوباریون ِحاکم میون ۶۸۱−۶۴۲ میلادی	بعدی: دابویه
اسپهبدان طبرستان
قبلی: آذرولاش	تبرستون ِحاکم میون ۶۸۱ میلادی	بعدی: دابویه پادوسپان