ویکی‌پدیا:هفتگی بنویشته/سال ۲۰۲۲
رجه
[دچی‌ین]امسال ِکاندیدبَیی بنویشته‌ئون
[دچی‌ین]| هفته | خلاصه متن |
|---|---|
| ۵ | پیشا سقراطی فلسفه که وه ره یونان ِاولیه فلسفه هم گانّه، باستانی یونان ِفلسفه هسته که سقراط هنتا نمه‌په وجود داشته. پیشاسقراطی فیلسوف‌ها ویشته کیهان‌شناسی، جهون ِبساته‌بیّن و ونه جوهر ِبشناسی‌ین جه علاقه داشتنه، اما سؤال‌هایی که پرسینه، طبیعی دنیایِ آثار خَوری یا اخلاق و دین و جامعه جه هم بی‌یه. برعکس دین ِپه‌روون که همه چی ره خدائون جا ربط دانه، وشون سعی کاردنه که هرچی وسّه علمی دلیل پیدا هاکنن. پیشاسقراطیون جه خله آثاری نموندسته و وشون کتابون خله کشف نیّه. اونچی وشون جه دومبی اکثراً دوره‌های بعدِ بنویشته جه اِما ره برسی‌یه. این دوره یونانیون شه همساینون جه خله چیزها یاد بئیتنه و چون وشون شهرها شه‌گردونی داشتنه، فلسفه خله رشد هاکرده.
پیشاسقراطی فلسفه قرن شیشم پیش از میلاد شروع بیّه و میلیتوس ِشهر دله تالس، آناکسیماندر و آناکسیمنس اولین کسایی بینه که فلسفه په بوردنه. وشون‌ها «آرخه» (که ونه معنی ماده یا اصالت و بنیاد وانه) ره بترتیب «ئو»، «آپیرون» (نامحدود بی‌ین) و «نوآس» (عقل یا هوش) جه نسبت هدانه. سه‌تا فیلسوف دیگه که این گادِر ایونیه ِنزدیک شهرها جه اِمونه: گزنوفانس، هراکلیتوس و پیتاگوراس (فیثاغورس) بینه. گزنوفانس معروف بی‌یه که گاته خدائون شمایل ره نتومبی آدمونِ واری دونیم. هراکلیتوس جه بسختی تومبی اطلاعاتی پیدا هاکنیم ولی اینتی که میّن هسته، وه همه چی ره درتغییر دی‌یه و گاته تش آرخه (اصالت) دارنه. پیتاگوراس هم شه وسّه اتی په‌روون و فرقه بسات بی‌یه که اعتقاد داشتنه دنیا عدد جه بساته وانه و ریاضیات په شونه. الئا شهر دله هم اتا مکتب دیّه که پارمنیدس ، زنون الئایی ، و ملیسوس قرن پنجم پیش از میلاد وه ره مطرح هاکردنه؛ وشون ادعا کاردنه که فقط اتا چی وجود دارنه (وحدت وجود) و هچّی نتونده تغییر هاکنه. آناکساگوراس و امپدوکلس نظراتی هدانه که جهون چتی تونده عناصر مختلفِ جمع بیّن جا بساته بیی بائه. لئوکیپوس و دموکریتوس هم اتی فیلسوف بینه که اتم جه باور داشتنه و گاتنه هرچی ره تیکه-تیکه هاکنیم، آخرسری ات‌جور واحد جه رسمبی که دیگه بشکستنی نی‌یه. سوفسطاییون هم اتی پیشرفته انتقادی تفکر و نسبیتی فلسفه داشتنه که وشون جه خله اطلاعاتی ندارمی و هرچی دومبی ره وشونِ مخالفون بعدته بنویشتنه. پیشاسقراطیون خله دنیا دله تأثیر بی‌یشتنه و خله چی که هنتا هم علم و فلسفه دله مطرح هستنه ره وشون اون گادِر، شه ابتدایی ابزارِ جا بفهمستنه.
|
| ۹ | جنوبی آمریکا کشورون اتحادیه که اختصاراً وه ره USAN و UNASUL هم گانّه، اتا بین‌المللی سازمان هسته که آند کشورون جامعه و مرکسور ِادغام جه تشکیل بیّه و اوائل اتا گمرکی اتحادیه بی‌یه.
اصلی پیمون‌نومه که باعث بیّه سازمان بساته بَوو، 23 می 2008 برازیلیا دله امضا بیّه. این پیمون گاته اکوادر ِنیشتنگا، ونه سازمانِ مقر بائه. روز اول دسامبر 2010 اروگوئه دله این پیمون‌نومه ره تصویب هاکردنه و اتحادیه رسماً بساته بیّه. اتحادیه‌ی ِپارلمون قرار بیّه بولیوی دله بائه و مرکزی بانک ونزوئلا دله افتتاح بوو. وقتی ونزوئلا دله اعتراضات بالا بَییته، خله کشورون این پیمون جه بریم بمونه و جنوبی آمریکای پیشرفت و توسعه انجمن ره بساتنه. اسا فقط بولیوی، ونزوئلا، گویان و سورینام این اتحاد دله بموندستنه و باقی کشورون خارج بَینه.
|
| ۱۳ |  اِتیوپی که ونه رسمی نوم اتیوپی ِفدرال ِدموکراتیک جمهوری هَسته و قدیم وه ره حبشه و آکسوم گاتنه، اتا کشوره که آفریقای شاخ ِمنطقه دله دَره و دریا جه سامون نِدانّه. این کشور ۸۲/۵ میلیون نفر جمعیت جه آفریقای ِدومین پرجمعیت ِکشور و ۱/۱۰۰ هزار کیلومتر مربع جه این قاره‌ی ِدهمین گت ِکشور هسته. ونه نیشتنگا (=پایتخت) آدیس آبابا هسته. اتیوپی شمال جه اریتره ره، غرب جه سودان و جنوبی سودان ره، شرق و جنوب شرقی جه سومالی ره، شرق جه جیبوتی ره و کنیا ره جنوب جه وَر خانّه. اتیوپی آفریقا دله قدیمترین مستقل ِکشور هسته و تنها کشوری بی‌یه که این قاره دله هیچ گادِر استعمارکَرون وه ره نَییتنه. این کشور حتی جهون دله هم کهن‌ترین کشورها جه حیساب اِنه. این کشور، ارمنستون په، دومین کشوری بی‌یه که مسیحیت ره شه رسمی دین اعلام هاکرده. این سرزمین مدت‌ها آفریقای ِشمالی تمدن‌ها و خاورمیونه ره آفریقای ِباقی مناطق جه وصل کارده. اتوپی بین‌المللی سازمان‌ها سَره خله فعالیت کانده. این کشور متحد ملل سازمان دله خله زود عضو بیّه و آفریقای اتحادیه‌ی ِمؤسسون جه هسته. اسا این اتحادیه‌ی ِمرکزی مَقِر آدیس آبابا دله دَره. |
| ۱۷ |  آدام اسمیت اتا اسکاتلندی فیلسوف بی‌یه که وه ره اقتصادِ پییر اشناسنّه. وه روشن‌فکری دوره زندگی کرده و ملل ِثروت کتاب ره بنویشته که توضیح دائه اقتصاد چتی پیش شونه و بازار چتی کنترل وونه. این کتاب اولین بنویشته‌ای هسته که سیاسی اقتصاد ره تحلیل کانده و همینسه ارزش دارنه. آدام اسمیت گلاسکویِ دانشگاه دله درس بخوندسته و اونجه استاد بیّه و دانشگاهِ ریاست ره هم بدست بیارده و سال ۱۷۹۰ بمرده. وه هیچ گدر زن نَوِرده و ونه زندگی جه هم اطلاعات خله ندارمی چون ونه دست‌نویسون ره تش بزونه. ونجه فقط دِ تا کتاب دره که اتا اخلاقی احساسات تئوری و دومی مللِ ثروت هستنه. |
| ۱۹ |  سُقراط یا سوکراتس (یونانی جه: Σωκράτης) یونان ِگت فیلسوف بی‌یه که ونه زندگی، شخصیت و تفکرات خله غربی فلسفه سر تأثیر بی‌یشته. وه ۴۷۰ پیش از میلاد تا ۳۹۹ پیش از میلاد، آتن شهر دله دیّه. سقراط وقتی زنده بی‌یه، وه ره آتن دله همه اشناسینه و ونه شخصیت شناسا بی‌یه و ونه گپ مردم میون خله اختلاف نظر بوجود یارده. آریستوفان شه اتا تیاتری داستان دله که سال ۴۲۳ پ.م بنویشته، ونه نوم ره یارنه. سقراط شه کتابی ننویشته که اسا ونه نوم ره دونیم یا ونه بنویشت باقی بموندست بوئه. در عوض، وه میلس گیته و شه رفقون ِحلقه دله گپ زوئه و شه فکر ره دیگرون جه اشتراک یشته. ونه اصلی‌ترین شاگردون که ونجه نقل هاکردنه افلاطون و گزنفون بینه و ارسطو هم بعداً افلاطون ِشاگردی ره کارده و اینتی نقل‌هایی سقراط جه دارنه. این نقل‌ها دله سقراط ره اتا دونا و درستکار آدم سراق دنّه که شه نفس ره کنترل دارنه و خاش-خاش گپ زنده و آدمون ره راقاضی دمدنه. سقراط اون گادر ویشترین معروفیت ره پیدا هاکرده که وه ره ۷۰ سالگی گدر دادگاه بکشنینه و محاکمه دله هیئت منصفه ونه مرگ ره بخاستنه. وه این دادگاه دله شه جه دفاع هاکرده و ولی دموکراسی باعث بیّه که وه ره بکوشتنه. ونه دفاعیه خله صدا هاکرده و این داستان اروپای مردمون فکر ره قرن‌ها درگیر هاکرده. اسا فلسفه‌ی قدیمِ تاریخ ره دِ دوره کانّه: پیشاسقراطیون دوره که سقراط هنتا نمو بی‌یه و پساسقراطی دوره که وه و ونه شاگردون تفکرات تنک-ترو بیّه. |
| ۲۴ |  نروژ یا نروج اتا کشور هسته که شمالی اروپا دله دَره. نروژ اسکاندیناوی ِغربی کشور هسته، و ونه شرقی سامون وَر سوئد دره و ونه جنوب شمال دریا و غرب نروژ دریا کتنه. ونه نیشتنگا نوم اسلو هسته. وشون پول ِیکا کرون هسته. نروژ ِکلمه‌ی ِمعنی هم «شمالی مسیر» هسته. این کشور ِجمعیت ۵ میلیون نفر هسته که ویشته دِتا زوون بوکمال و نینورسک جه گپ زنّه که هر دِتا نروژی ِگِنِش (=گویش) هستنه. بوکمال (Bokmål) اتا کتابی زوونه که دانمارکی ره موندِنه و نینورسک (Nynorsk) جدیدِ نروژی هسته که سوئد ِشمال ِمردمون ِزوون واری هسته. این دِتا زوون سال ۱۸۸۵ جه هر دِتا نروژ ِرسمی زوون بَیینه. نروژ ِسلطنتی حکومت ِریشه‌ئون بیش از هزار سال قبل جه رِسِنه و اتا قدیمی سلسله هسته. هارالد پنجم اسا این کشور ِحاکم هَسته. نروژ اروپای اتحادیه په‌روو نی‌یه و این کشور ِمردِم شه اتا رفراندوم سَر رأی هِدانه که نِخانّه این اتحادیه دله عضو بَواشِن. نروژ ِمردِم ۸۳٫۶ درصد مسیحیت په‌روو هستنه که ۷۹٫۴ درصد وشون دله لوتری مذهب دارنه. نظرسنجی‌ها و سرشماریون دله ۲۰ درصد بائوتنه که وشون زندگی دله دین و مذهب اهمیت دانّه و عادی زندکی دله دَره و بقیه وسّه مهم نیّه. این کشور دله فقط ۲ درصد هَستنه که کلیسائون ِمراسم دله حاضر وانّه که همینسه پایین‌ترین درصد ره اروپایی کشورون دله دارنه. نروژ دله نفت، طبیعی گاز، معدنی مواد، ماهی، چو، شیرین ئو و برقی تأسیسات زیاد دَره. حدوداً یک‌چاروم دله‌یی ناخالص تولید ره نفت ِصنعت تشکیل دِنه و این کشور چارومین درآمد ره جهون دله دانّه. نروژ رفاه‌محور کشورون ِشابلون په کار کانده که اروپای شمالی مناطق استفاده وانه. این شابلون (=الگو) دله دولت مالیات ره سنگین گَنّه و ونه عَوِض همه ره درمانی بیمه دِنه، آموزش وسّه یارانه یِنّه و تأمین‌اجتماعی ره سر و سامون دِنه. سال ۲۰۰۱ جه تا سال ۲۰۰۶، و اَی دِباره سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۱، نروژ بالاترین انسانی توسعه‌ی ِشاخص ره جهون دله داشته.
|
| ۳۴ |  عبدربه منصور هادی (بزائه ۱۹۴۵) یمن رییس‌جمهور بی‌یه که ۲۷ فوریه ۲۰۱۲ تا ۲۲ ژانویه ۲۰۱۵ مقوم داشته. وه سال ۱۹۹۴ تا این گادر ره رئیس جمهور ِمعاون بی‌یه. مصنور هادی شه درس ره انگلستان، مصر و شوروی دله بخوندسته. وه زمونی که علی عبدالله صالح شه مقوم ره عربی بهار دله از دست هدا، اتا رای‌گیری دله ۹۹ درصد رأی جه اول بیّه و رییس‌جمهور بئی‌یه. یمنی‌ها بیش از ۶۰ درصد این انتخابات دله مشارکت هاکردنه. ات‌که بگذشته په، بنزین ِگرونی باعث بیّه که شورش بوو و ۲۲ ژانویه ۲۰۱۵ حوثیون ونه ریاست‌جمهوری ِکاخ ره بَییتنه و وه شه مقوم جه استعفا هدائه ولی بورده عدن و شه استعفا ره پس بَییته. وه سعودی عربستون پشتی جه شه حکومت ره پس خانه و شه ره رسمی رییس‌جمهور دونسته و یمن جنگ دله شرکت داشته تا این‌که سال ۲۰۲۲ شه ره کنار بکشی‌یه. |
| ۳۶ |  ویس و رامین اتا عاشقنه داستان هسته که فخرالدین اسعد گرگانی ونه شعر ره قرن پنجم هجری دله فارسی زوون جه سوت دَوِسته. این داستان اشکانیون دوره شنه و ونه اصلی متن پهلوی یا تبری زوون جه بی‌یه که فخرالدین گرگانی وه ره فارسی جه دگاردنی‌یه و این مسئله ره شه هم چنتا بیت دله گانه. ویس و رامین اتا از اولین آثاری هسته که ونه موضوع عشق و عاشقی هسته و این کتاب ره گرگانی، هنتا نظامی نمه په بنویشت بی‌یه و وه ره فارسی ِاولین عاشقنه داستان دونه که اینتی چی کتابون ونه بنویشتن په زیاد بَینه. دمبال‌ته خدی ویس و رامین داستان شه محبوبیت ره از دست هادا که اتا دلیل تونده ونه داستان بائه که اسلامی ارزش جه فرق داشته و زرتشتی آیین ونه دله خله زیاد موضوعیت داشته، اتی دلیل هم این بی‌یه که نظامی بمو په، ونه آثار خله دلوست دکتنه و اینتی ویس و رامین ره ملت یاد بکاردنه. این داستان اصلی شخصیت «ویس» هسته که اتا کیجائه. وه اول شه برار، «ویرو»، جه ازدواج کانده ولی وشون عاروسی سر نیی بی‌یه که که وه ره مجبور کانّه ات‌جا دیگر شی هاکنه و «شاه‌موبد» که ونجه خله گت‌ته بی‌یه و حکومت داشته خنه شونه ولی حاضر نوونه شاه‌موبد ره تن هاده و ونه قصر دله وه ره خیانت کانده. شاه‌موبدِ برار، «رامین»، ونه عاشق بیّه و این دِ نفر مول-مولی رابطه داشتنه و شاه هرتی کرده که وشون میون ره سیوا هاکنه و شه ویس جه بخسه، نتونده. انده این داستان دمباله دارنه تا که شاه‌موبد آخرسر میرنه و حکومت کفنه رامین دست. |
| ۴۵ | مصری که معروف بیّه به سینوهه، اتا بیوگرافی و داستان کتاب هسته که ونه آسنی باستانی مصر دله گذرنه. این داستان ره سال ۱۹۴۵ میکا والتاری که فنلاندی نویسنده هسته، بنویشته. سینوهه کتاب خله زوون‌ها جه وردگارسته بیّه و سال ۱۹۵۴ هم آمریکایی‌شون اتا فیلم ونه سر جه بساتنه.
«سینوهه» داستان ِاصلی کاراکتر هسته که اتا طبیب هسته و شه بگذشتی ره تعریف کانده. این داستان‌ها تاریخی دوره‌های دله شکل گیرنه و واقعی تاریخ جه خوندنه و والتاری وه ره اتا کتیبه سر جه بنویشته. دوره‌ای که داستان گذرنه، ویشته فرعون آخناتون و هورم‌هب ِگدر شنه. سینوهه‌ی کتاب دله خله تاریخی وقایع، کشورون و مناطق مختلف ِشرایط و وشون ِمناسبات ره بررسی کانده. سینوهه‌ی کاراکتر اتا طبیب‌وچه هسته که شه مله شکست خرنه و دنیا ره سفر کانده و تا بابـِل و یونان ِجزیره‌ئون شونه و داستان‌هایی ره گذرنده تا این که اَی ورگردنه مصر و شه میون‌سالی و پیری ره اونجه فرعون ور دره و سیاست دله وارد وونه و تأثیرگذار آدم وونه. وه آخر شه قدیمی رفق، که فرعون بیّه، جه مخالفت کانده و اینتی تبعید وونه و تبعید دله شه بموندست سال‌ها ره گذرنده. |
تلمبارون
[دچی‌ین]| اصلی صفحه‌یِ هفتگی بنویشته‌یِ تلمبار: |
|---|