ایسپانیا

Reino de España ایسپانیا
ایسپانیا ِموقعیت
نیشتنگا (و گتترین شهر)		مادرید شرقی′۲۴°۱۳ شمالی′۳۱°۵۲
رسمی زوون		ایسپانیولی
حکومت ِنوع		مشروطه سلطنت
حاکمون نوع  • شاه • نخست‌وزیر		فیلیپ شیشم ماریانو راخوی
گتی
-	گتی	۵۰۴٬۷۸۲کیلومتر مربع (۵۰ام)
-	‌ئو‌ (٪)	۱٫۰۴
جمعیت
-	سرشماری	۵۰٬۰۰۰٬۰۰۰  (۲۷ام)
-	جمعیت انبسی	۲۳۱٫۱‎/km۲‏ (۳۴ام)
جی‌دی‌پی	(تخمین ۲۰۰۶)
-	مجموع	۲٫۰۶۹ بیلیون دلار (۵ام)
-	سرانه	۳۱٬۴۷۲ دلار (۱۷ام)
اچ‌دی‌آی (۲۰۰۳)		۰٫۹۳۰ (بالا) (۲۰ام)
پول یکا		یورو (€)۱ (EUR)
زمونی منطقه		CET (جهونی ساعت+۱)
-	تابستونی (DST)	CEST (جهونی ساعت)
اینترنتی دامنه		.es
تلفن پیش‌شماره		+۳۴
۱ تا پیش از ۲۰۰۲: پزوتا

ایسپانیا یا اسپانیا اتا کشور هسه که اروپا قاره شنه و ایبری جزیره‌مونا دله دره. اسپانیا اروپایی کشورونی جه هسه که اتا قاره دیگه پَلی درنه و آفریقا جه همسایه هسته، حتی ونه اتا ایالت (قناری جزیره) افریقا دله حیساب انه.

تمدن‌های ایبری، باسکی و سلتی اولین کسایی بینه که ایبری ِمنطقه دله هنیشتنه. حدود ۲۰۰ سال پیش از میلاد روم امپراتوری وشون منطقه ره بَییته و اوایل قرون وسطی ژرمنون ایبری ره بییتنه. وشون په هم مورها ایبری ره حمله هاکردنه. مسیحیون تدریجاً ایبری دله حاکم بَینه و همون گادِر که کریستوف کلمب بتونسته آمریکا قاره ره کشف هاکنه، مورها سقوط هاکردنه. دریانوردی جه ایسپانیا اتا گتِ امپراتوری بساته که لاتین امریکا دله مهاجرونی زیادی داشته و اونجه کشورون زیادی ره استعمار کارده. این امپراتوری ره ناپلئون فتح هاکرده ولی ونه شکست بخاردن په، ایسپانیایِ مردمون شورش هاکردنه و اقلیتون اصلی دولت ره هاپتنه و شه وسّه سیواخائی هاکردنه.

پیش از جهونی جنگ دوم اتا فاشیستی حکومت کار سر بموئه که اقلیتون ره سرکوب کارده ولی جهونی جنگ تموم بیّن په هم وه باقی بموندسته چون غربیون ترسینه اگه وه ره دَرهاکنن، کمونیسم ایبری ِمنطقه دله رشد هاکنه. همینسه هَنتا ایسپانیا دله حکومت مشروطه سلطنت هسته و کشور اتا نمایشی شاه دانّه.

ایسپانیا مردم خله زبونون ره گنش کنّه، ونه مردم ویشتر ایسپانیولی زبون، که اینتا کشورِ رسمی زبون هسه، ره بلدنه. ولی ونه چندتا ایالتون دله زبونون دیگه هم گنش بونه. کاتالونیا و والنسیا ایالت دله کاتالونی، باسک ایلت دله باسکی و گالیسیا ایالت دله گالیسیایی زبون گنش بونه. این کشورِ گت‌ترین مذهب هم کاتولیک مسیحیت هسته ولی بی‌دین هم خله درنه.

ایسپانیا اتا توسعه‌یافته کشور و دِنیایِ نوزدهمین گتِ اقتصاد (از لحاظ ناخالص تولیدات) هسته. این کشور اسا متحد ملل سازمان، ناتو و اروپای اتحادیه دله عضو هسته.

نوم

هیسپانیا اتا رومی ریشه دانّه ولی ونه معنی دقیقاً مَیّن نی‌یه. هیسپانیا شاید یونانی دله هیسپریا جه بییت بائه که «غرب سرزمین» یا اتی ادبی‌ته یعنی «خورشیدِ مار بوردِن سرزمین» معنی هاده.

هیسپانیا بتونده پونیکی دله ای-شپانیا یعنی «آغو (= خرگوش) سرزمین» بائه. اینجه‌ی قدیمی سکه‌ئون هم آغو عکس دارنه. این زوون دله ایشپانیا لو یا تِک معنی هم دنه که بتونده ایبری ِجایگاه ره اشاره داره. باسکی دله هم ازپانا سامون‌لو معنی دنه.

هیسپانیا ایبریایی دله هیسپالیس معنی «غربي دنيايِ شهر» ره دنه. خسوس لوییز کونخیلوس گاته اسپن يا اسپای فنیقی دله «ذوب و شکل‌دهی فلز» هسته.

تاریخ

آدم‌مونائون گدر

پرونده:AltamiraBison.jpg

آلتامیرا، اینتا لی دله نقاشیون خله خله قدیمی دره که کانتابریا استان شنه.

ایبریِ کوهون دله ۱/۲ میلیون سال پیش آدم‌مونائون زندگی کاردنه. ۳۵۰۰۰ سال پیش اولین آدمون شمال جه دکلستنه ایبری دله. آلتامیرا دله حدود ۳۵۶۰۰ تا ۱۳۵۰۰ سال پیش از میلاد آدم‌مونائون زندگی کاردنه و نقاشیون معروفی ره بکشینه که اسا خله هارشاکر دارنه.

ویلنا گنجینه (ال آرگار) اروپایِ عصر برنزِ گتترین طلایی خزینه

ایبریایی‌ها و سلت‌ها اولین آدمونی بینه که اینجه ساکن بینه. ایبریایی‌ها مدیترانه سواحل دله شمال شرق تا جنوب شرق جه دیینه. باسکی‌ها هم کمی پئی‌ته پیرنیس ِغربی کوه‌ها ره اشغال هاکردنه.

ایبری ِجنوبی‌وَر دله تارتسوس شهر (۱۱۰۰ سال پیش از میلاد) وجود داشته که ونه تجارتخنه‌ئون فنیقی‌ها و یونانی‌ها جه طلا و نقره خرید کاردنه و یا روتِنه. بین سال‌های ۸۰۰ تا ۳۰۰ پیش از میلاد فنیقی‌ها و یونانیون این مناطق ره استعمار هاکردنه و پئی‌ته کارتاژ ایبریِ سواحل ره بَییته ولی نهایتاً رومیون این مناطق ره فتح هاکردنه.

روم و گوتیک گدر

ات‌سری جنگ که پونیک جنگ نوم جه معروف هستنه، باعث بَینه روم میون سال‌های ۲۱۰ تا ۲۰۵ پیش از میلاد کارتاژِ تجارت‌خنه‌ئون ره وشون دَس جه دربیاره. دِ قرن طول بکشی‌یه که ایبری ره رومیون فتح هاکنن و این گدر جه شیش قرن وه ره شه میس دله داشتنه.

گوتیکی شاهِ تاج (۶۵۳–۶۷۲)

رومیون شه حکومت گدر ایبری دله قانون بنویشتنه و جاده بساتنه تا شه حکومت ره قوی‌ته دارن. سلتی مردمون ِفرهنگ (که ایبریِ اصلی ساکنون بینه) کم‌کم رومیون واری بیّه و وشونِ گت-گتون رومی والیونِ سلطنت ره کومِک کاردنه و اشراف دله راه پیدا هاکردنه. رومیون ایسپانیا جه بعنوان اتا تلمبار استفاده کاردنه که هرگدر خِراک کم یاردنه اونجه جه شه وسّه گیتنه و یاردنه. ایسپانیایی بنادر این گدر طلا، پشم، روغن زیتون و شراب صادر کاردنه. هادریانوس، تراژان و تئودئوس اول سه‌تا ایسپانیایی آدِم بینه که رومِ شاه بَیینه و همچنین سنکا این منطقه‌یِ گتِ فیلسوف بی‌یه. مسیحیت قرن اول پس از میلاد ایبری دله راه پیدا هاکرده و قرن دوم میلادی ونه په‌روون خله خله زیاد بَیینه. اکثر فرهنگ، زوون، رسوم و ویژگیونی که اسا ایسپانیایی فرهنگ دله وجود دانّه، این دوره جه تأثیر بَییته.

سال ۴۰۹ میلادی جه رومیونِ حکومت این منطقه دله کم‌رنگ بیّه. این گادِر ژرمنی سوئبیون، و وندال‌ها و الان‌های سرمتی حمله هاکردنه روم ِسمت و رود راین جه بگذشتنه و گـُل ره بَییتنه و اونجه‌ی مردمون ایبری وَری فرار هاکردنه. رومیون ِسقوط په، محلی شائون حکومت ره شه دَس بَییتنه و رومیون ِالگوبرداری جه شه کار ره شروع هاکردنه ولی اجتماعی و اقتصادی پایه‌ئون دیگه رِقِد بورد بینه.

سوئبی‌ها اتا جدیدِ سامون شه وسّه بساتنه که گالیسیا و پرتغال ِشمال ره شامل بی‌یه. وندال‌ها هم هاسدینگی ِسامون ره گالیسیا دله بساتنه. اتا وندالی قبیله بنوم اسلینگی هم واندالوسیا سامون ره بساته که اندلس امروزی سَره وانه.

اسلامی اندلس گدر

قرن هشتم گادِر تقریباً تموم ایبری ره مسلمونِ موروها (بربریون ِقبیله‌ئون جه)، که آفریقا جه بمو بینه، فتح هاکردنه. (۷۱۱–۷۱۸) این فتوحات ره امویون کنترل کاردنه. ایبری دله فقط اتا کوهستانی شـَر بی‌یه که مقاومت هاکرده و فتح نیّه.

اسلامی احکام ایبری دله اجرا بَیینه و همینسه مسیحیون و یهودیون بعنوان اهل ذمه مجبور بَینه که اتی مالیات هادِن تا بتونن شه رسومات و دین ره حفظ دارن و شه دین جه وَرنـَگِردِن. اسلام این گادِر په‌روونی پیدا هاکرده و تا اواخر قرن دهم این منطقه (که اسا اندلس نوم داشته) اکثریتشون مسلمون بَیی بینه.

قرطبه مسجد، کوردوبا

مسلمون‌ها این دوره شه درون دله‌یی جنگ پیدا هاکردنه. بربریون که اندلسِ اکثریت ره شامل بینه و خلیفه‌یِ لشکریون اندلس دله وشون دَست بـِن دَیّه، خاورمینه‌یِ عرب ِسردارون جه مشکل پیدا هاکردنه. کوردوبا، بربریونِ گت‌ترین شهر بیی‌یه که غربی اروپا دله ونه واری شهر پیدا نیّه. مسلمون‌ها شه همراه شه فرهنگ ره بیاردنه که هچّی؛ یونانی کتابون و یهودیونِ آثار ره هم رِد بکشینه و باعث بَیینه اروپاییون این فرهنگون جه آشنا بَوائن و این فرهنگون اتی قاطی بَوون. قرن یازدهم، مسلمون‌ها میون اختلاف دکته و باعث بیّه مسیحی حاکمون بتونن ات‌که وشونِ سامون ره بَیرن. این گادِر چنتا جدیدِ فرقه بنوم موحدون و مرابطون ایبری دله پیدا بَینه که اتی افراطی اسلام ره یاد دانه و باعث بَینه اسلامی سامون رِقِد نشوئه و اتحاد بوجود بئه.

الحمرا، گرانادا

سال ۱۴۶۹ میلادی دِتا مسیحی مملکت، کاستیا و آراگون نوم، اتا رسمی ازدواج په، متحد بَیینه. قناری جزایر هم سال ۱۴۷۸ میلادی دکته مسیحیون دَس و مسلمون‌ها مجبور بَیینه اتا قرارداد دَوِندِن؛ کاپیتولاسیون تحویل گرانادا سال ۱۴۹۲ میلادی ابوعبدالله محمد دوازدهم دَس امضا بیّه که درعوض گرانادایِ تسلیم هاکردن ، گاته ایزابلا و فردیناند (مسیحی شائون) ونه اجازه هادِن که گرانادایِ مردم شه اسلامی دین ره باقی بِدارِن. این قرارداد باعث بیّه مسلمون‌ها شه هفت-هشت قرن حکومت جه، اندلس دله دَس بَکشِن و شه سامون ره تسلیم هاکنن. همون سال، کریستف کلمب ملکه ایزابلایِ سرمایه‌گذاری جه ترنه جهون ره کشف هاکرده و همین سال مسیحی شائون دستور هدانه که یهودیون شه دین ره عَوِض هاکنن و کاتولیک بَوون یا ایسپانیا جه بریم بورن. ات‌که بگذشته مسلمون‌ها هم مجبور بَینه این قانون ره اجرا هاکنن. ملکه ایزابلا سال ۱۴۸۰ میلادی انگیزیسیون دادگاه ره بساته که مسئولیت داشته اونان که مسلمون یا یهودی هستنه ولی شه دین ره دِرو گانّه ره پیدا هاکنه و بکاشه.

فردیناند سال ۱۵۱۲ بتونسته ناوارا ره هم بَییته و باعث بَیی‌یه ایسپانیایِ اسایی سامون شکل بَیره.

امپراتوری بساتن

ایبری اتحاد گدر میون سال‌های ۱۵۸۱ تا ۱۶۴۰، ایسپانیایِ امپراتوری اتنده سامون داشته.

گرچه کاستیل و آراگونِ شائونِ متحد بیّن ایسپانیایِ مسیحیون ره اتنده قدرت هدائه که مسلمون‌ها ره دَرهاکنن، ولی این اتحاد باقی نیّه و فردیناند (آراگون شاه) و ایزابلا (کاستیل ملکه) هِدی جه سیوا بینه و سیوا کشور داشتنه که وشون سلسله نوم، رسمی زوون و نیشتنگا هم فرق کارده. ایسپانیا قرن شونزهم گادر و ویشتر قرن هیودَه اروپایِ ابرقدرت بی‌یه. وشونِ قوی‌ترین حاکمون که هابسبورگ سلسله جه بینه، کارلوس اول (میون ۱۵۱۶ تا ۱۵۵۶ میلادی) و فلیپ دوم (میون ۱۵۵۶ تا ۱۵۹۸ میلادی)، هستنه. این دوره دله ایتالیا جنگون، کاستیل شورش، هلند انقلاب، موریسکوها شورش، عثمانی، بریتانیا و فرانسه جنگون اتفاق دکتنه. ایسپانیا امپراتوری شه ابرقدرتی گادر آمریکا قاره، بعضی آسیایی اقیانوسیه جزایر، ایتالیایِ نصف، آفریقایِ شمالی بنادر، بخش‌هایی از فرانسه، آلمان، بلژیک، لوکزامبورگ و هلند ره بَییت بی‌یه. ایسپانیا اولین حکومتی بیّه که بی‌نماشون امپراتوری لقب ره بَیته.

قرن هیوده ایسپانیا کشتیون اینتی چی بینه

قرون شونزهم و هیودَهم عصر کاوش نوم داشته، این گادِر سفرهایی انجام بینه که باعث بَیینه جدیدِ مناطق پیدا بَوون، وشون دانش و اطلاعات ویشته بوائه و تجارت افزایش پیدا هاکنه و نهایتاً اروپاییون ِاستعمار بوجود بئه. این دوره مسلمون‌ها ایسپانیا ره مِزراب بی‌یشت بینه؛ ات‌وَر جه بربری دریایی دزدون کشتیون ره غارت کاردنه و ات‌وَر دیگه جه عثمانی بنادر و سواحل ره حمله کارده. همین زمون فرانسه هم شمال جه دَیی‌یه ایسپانیا جه جنگسته.

پروتستانی اصلاحاتِ جنبش په اتی تفرقه اروپا دله بوجود بموئه که ایسپانیایِ حاکمون ره مجبور کارده ارتش ره قوی‌ته هاکنن و ات‌جور نظامی حکومت ره بوجود بیارن. ایسپانیایِ رقیبون ونه علیه داستان ساتِنه و سیو افسانه ره پروتستان‌ها رواج هدانه که شامل داستان‌هایی بی‌یه که تفتیش عقاید، آمریکایی‌ها و یهودیون قتل‌غام و... خـَوری دِرو زونه.

ال اسکوریال

اواسط قرن هیودهم بی‌یه که هابسبورگ‌ها باعث بَیینه اروپا دله مذهبی اختلافات اوج بَیرِن، جنگ و مریضی خله زیاد بوو و پچوک-پچوک ملتون سِوایی‌خائی هاکنن. ایسپانیا نهایتاً مجبور بیّه که پرتغال و هلند ره برسمیت بشاسه و وشون سیوا بَینه. همین گادِر اتا سی‌ساله جنگ اروپا دله شروع بیّه. کم‌کم این جنگ‌ها و اوضاع باعث بَینه ایسپانیا ضعیف بوو و اواخر وشون ِسامون فرانسه و هلند دله پچوک‌ته بَیینه؛ ولی تا قرن نوزده همینتی دریانوردی جه شه مستعمرات ره تحت کنترل داشتنه. اوایل قرن هیژدهم ایسپانیای جانشینی جنگ بوجود بمو که ونه اروپایی سامون ره خله ضربه بزوئه و ونه اقتدار ره این قاره دله از بین بَورده. این جنگ‌ها فقط دله‌یی نَینه و کشورهای دیگه هم طرفین جنگ جه متحد گِردِستنه. اواخر این جنگ دله اتا فرانسوی سلسله ایسپانیایِ قدرت ره صاحاب بیّه. اولین شاهی که بوربون سلسله جه بمو، فیلیپ پنجم بی‌یه که کاستیل و آراگون ره متحد هاکرده و اتا واحدِ ایسپانیا ره بوجود بیارده و جدیدِ قوانین ره حاکم هاکرده. این گادِر بوربون‌ها مملکت ره مُدرنیزه هاکردنه و اقتصاد متحول بیّه. وشون روشنگری عضر دله تحت‌تأثیر دانشمندونی قرار بَییتنه که وشونِ دور گِرد بمو بینه. آمریکای انقلاب جنگ دله هم ایسپانیایی‌ها امریکایِ شورش‌کرون ره کومِک هاکردنه تا بریتانیا جه سیوا بَوائن.

ناپلئون

بایلن جنگ اثر خوزه دل الیسال. اولین بار این جنگ دله ناپلئون ایسپانیا جه جنگ ره بباخته

سال ۱۷۲۳ ایسپانیا علیه فرانسوی انقلابیون اعلان جنگ هاکرده؛ وشون جنگ ره بباختنه و سال ۱۷۹۵ اتا صلحنومه بنویشته بیّه. سال ۱۸۰۷ ایسپانیا و ناپلئون بناپارت اتا مخفیونه پیمون دَوِستنه که ونه په ایسپانیا دِتا کشور پرتغال و بریتانیا جه بجنگسته. ناپلئون به این بهانه که خانه شه ارتش ره بَرِسِنه پرتغال، ایسپانیا سامون دله بمو و تموم نظامی قلعه‌ئون ره بَییته. ناپلئون شاه ره مِزراب بی‌یشته که استعفا هاده و ونه برار، ژوزف ناپلئون، ره شاه بنومه؛ که اتی دست‌هنیشت شاه بی‌یه. شورش‌های زیادی ایسپانیا دله انجام بیّه و جزیره‌مونا جنگ علیه ناپلئون شروع بیّه. ناپلئون ره همه وَر جه کشورون دیگه حمله هاکردنه و اواخر فردیناند هفتم بتونسته شه حکومت ره ایسپانیا دله پس بَیره. این جنگ دله اتا انقلابی سازمان بنوم «کادیز کورتس» بساته بیّه که ناپلئون ِمقابله وسّه تاسیس بیّه و نهایتاً تصمیم بَییتنه که اتا اساسی قانون ره بوجود بیارن. این سازمان تموم ایسپانیایی اقوام جه نماینده‌ئونی داشته. سال ۱۸۱۲ اتا اساسی قانون بنویشتنه اما ناپلئون شکست بخارده په، فردیناند هفتم وشون قانون ره قبول نکارده و بائوته کشور ونه مطلقه سلطنت بائه. این اتفاق باعث بیّه لیبرالیسم ِطرفدارون و شاهِ طرفدارون درگیر بوائن.

ناپلئونِ جنگ‌ئون باعث بَینه که ایسپانیایِ اقتصاد رِقِد بوره و وشونِ سیاسی موقعیت بهم بَشِندی‌بَوو. این گیر-و-دار لاتین آمریکای استقلال‌خائی، ایسپانیایی کولونی‌ها دله باعث بَیینه وشون شه مستعمرات ره هم از دست هادن. لیبرالون هم مستعمرات و هم خادی ایسپانیایِ سامون دله فردیناند جه جنگ دکتنه و تا سال ۱۸۲۶ بجز کوبا و پورتوریکو تموم لاتین آمریکایِ کشورون مستقل بَینه. ایم استقلال‌خائیِ موج فیلیپین و کوبا جه هم برسی‌یه و آمریکای متحده ایالات شه ره دمبدائه این وسط و استقلال‌خائون جه ژـِشتی هاکرده و همینسه آمریکا و ایسپانیا جنگ بهار ۱۸۹۸ میلادی اتفاق دکته.

ایسپانیایِ دله‌یی جنگ

اصلی بنویشته‌: ایسپانیا دله‌یی جنگ

جمهوری‌خائونِ پرچم که هَنتا هم سلطنتِ مخالفون وه ره استفاده کانه.

جدیدِ عصر گادِر دنیا خله پیشرفت هاکرده و ایسپانیا هم این جدیدِ دنیا جه خله عقب نموندسته. این کشور جه آفریقایِ رَسِد هاکردن دله هچّی نرسی‌یه و وشون فقط صحرا، مراکش و استوایی گینه ره شه کولونی دله داشتنه. ریف جنگ دله ایسپانیاییون مراکش جه اتا نخاش شکست بخاردنه و وشون اعتبار جه کم بیّه. میون سال‌های ۱۹۲۳ تا ۱۹۳۱ ژنرال میگوئل پریمو ده ریورا حکومت ره بدست بَییته و ونه کنار بوردِن په، ایسپانیا دومین جمهوری حکومت ره بدس بَیته. این حکومت خله چپوک بی‌یه و باسک، کاتالونیا و گالیسیا ره شه‌گردونی هدائه و زنان ره حق رای هدا. این حکومت شه چپی تفکرات سَره ات‌که خشن و افراط‌گرا بی‌یه و اقتصاد هرچی بدتر بی‌یه، وشون هم ویشته خشونت کار زونه. روز ۱۷ ژوئیه ۱۹۳۶ اتا گتِ جنگ شروع بیّه که تا سه سال دمباله داشته. این جنگ دله فرانسیسکو فرانکو ره نازی آلمان و ایتالیای فاشیستون پشتی کاردنه و جمهوری‌خائون هم مکزیک، شوروی و کمونیستی کشورون جه ساپورت بینه. آنارشیستون هم تموم دنیا جه جمع بینه و بمونه تا این جنگ دله جمهوری‌خائون ره کایر بوون. غربی کشورون هم این جنگ دله بی‌طرفی اعلام هاکردنه.

ژنرال فرانکو که اتا دیکتاتوری حکومت ره جهونی جنگ دوم گادِر بسات بی‌یه و ایسپانیا دله‌یی جنگ ره راه دمبدائه.

جمهوری‌خائونِ جبهه دله اتا درگیری پیش بمو که باعث بیّه وشون خله ضعیف بوائن و فاشیسم جه شکست بخارن؛ آنارشیست‌ها که اوایل کاتالونیا دله قدرت پیدا هاکرد بینه و همه چی ره عمومی اموال اعلام هاکرد بینه، توسط سوسیالیستون که شوروی جه حمایت بینه، کنار بزه بَینه. شورویِ طرفدارون وشون ره متهم کاردنه که خله افراطی هستنه و همینسه باعث وانّه مردم چپکی حکومتون جه بیزار بَوائن. اتی کودتامونا انجام بیّه و تموم آنارشیستونی که کاتالونیا دله جمع بَیی بینه، دستگیر یا اعدام و تبعید بَینه. جورج اورول که شه این جنگ دله دَیی‌یه، اتا خار کتاب این جنگ خَوِری بنویشته که ویوا کاتالونیا نوم دارنه. این جنگ ۵۰۰۰۰۰ نفر جان ره بیته و نیم میلیون نفر ره درگیر هاکرده.

ژنرال فرانکو

فاشیست ایسپانیا حکومتی بی‌یه ژنرال فرانکو ونه دله بالاترین مقوم ره ایسپانیایی میون داشته. وه جهونی جنگ دوم دله اعلام بی‌طرفی هاکرده ولی متحدونِ تفکرات ره داشته و وشون ِمتحد بی‌یه. تنها حزبی که این رژیم دله قانونی بی‌یه فالانژ نوم داشته که سال ۱۹۳۷ وه ره بسات بینه. این حزب کاتولیکون، ناسیونالیستون و کمونیستون جه جَری بی‌یه و وشون ره سرکوب داشته.

جهونی جنگ تموم بیّه په، ایسپانیا اتا منزوی کشور بگردسته که حتی متحد ملل سازمان دله عضو نیّه؛ اما سال ۱۹۵۵ میلادی که سرد جنگ گادِر بی‌یه، شوروی و آمریکا رقابت پیدا هاکرد بینه؛ همینسه ایسپانیا اتی استراتژیک منطقه بیّه که هرکامین سعی کاردنه وه ره شه وَر بَکشِن. امریکایی‌ها فرانکویِ فاشیستی حکومت جه پـِشتی هاکردنه و اینتی مدیترانه ره کنترل داشتنه. دهه ۶۰ میلادی ایسپانیایِ اقتصاد متحول بیّه و وشون رشد سریعی تجربه هاکردنه.

فرانکو بمردن په

شاهِ کاخ و مادریدِ گتِ کلیسا.

فرانکو ماه نوامبر ۱۹۷۵ بمرده، طبق قانون خوآن کارلوس اول بعنوان شاه و دولت رئیس ونه جانشین بیّه. سال ۱۹۷۸ اتا جدیدِ اساسی قانون بنویشتنه و دموکراسی ِاولیه چی‌ئون سر-و-سامون بَیتنه. مناطق و اقلیتون شه‌گردونی پیدا هاکردنه و وشون قدرت برسمیت بشناسی بیّه.

روز ۳۰ مه ۱۹۸۲ اتا رفراندوم برگزار بیّه و مردم قبول هاکردنه که ناتو دله عضو بَوائن. همین سال ایسپانیا سوسیالیست کارگرون حزب بعد ۴۳ سال بقدرت برسی‌یه. سال ۱۹۸۶ هم این کشور اروپای اتحادیه دله عضو بیّه.

معاصر گدر

ایبریِ تاریخی تحولات

۱ ژانویه ۲۰۰۲ جه ایسپانیا یورو ره بجای پزوتا شه رسمی پول هاکرده؛ این گادِر وشونِ اقتصاد خله رشد داشته ولی سِره قیمت بالا دَیّه و خارجی تجارت هم کم بی‌یه. همینان وسّه سال ۲۰۰۸–۲۰۰۹ کشور دله اتی رکود پیش بمو که تا سال ۲۰۱۳ دمباله داشته.

بهار ۲۰۱۴، خوآن کارلوس اول بائوته که بنفع شه ریکا سلطنت جه کناره گیرنه. فیلیپ شیشم روز ۱۹ ژوئن حکومت ره پییر جه ارث بَییته و این حرکت باعث بیّه که مشروطه سلطنت ایسپانیا دله باقی بمونده.

جوغرافی

تیدِ کوه، قناری جزایر

ایسپانیا گتی ۵۰۵۹۹۲ کیلومتر مربع هسته که ونه اصلی سامون ۵۰۴۷۸۲ کیلومتر مربع وانه. این کشور دِنیایِ گت‌ترین کشورونِ لیست دله پنجاه و دوم هسته. ونه نیشتنگا مادرید هسه. ونه چنتا گت شهرون نوم ره بونه بوتن: بارسلونا، والنسیا و بیلبائو و... واری.

اینتا کشور شمال جا فرانسه و آندورا، جنوب جا جبل الطارق تنگه ره، شرق جا مدیترانه دریا، غرب جا پرتغال و اطلس اوقیانوس ره رسنه. ونه شمال پبرنه رشته کوه‌ئون درنه که وه و فرانسه سامون ره درست کنّه. بلندترین جایی که دارنه، کوهی بنوم تید هسته که قناری جزایر دله دره و ونه بلندی ۳۷۱۸ متر هسته.

ایسپانیایِ چنتا شهرون آفریقا دله درنه. (ملیلیه و سبته و... واری) این کشور جبل طارق سَره انگلیس جه هم‌باز هسته و آندورا سَره فرانسه جه. البته جبل طارق رسماً بریتانیا خاک شنه و آندورا اتا مستقل کشور هسته.

این کشور جزیره‌ئونی هم دارنه که ونه مهم‌ترین‌ها قناری و بالئاری ِمجموعه دله درنه. تموم جزایر بر حسب جمعیت اینان هستنه:

لاکونچا دریامونا، شهر سن سباستین ، جزایر سانتا کلارا ، باسک

مایورکا، بالئاری ِجزیره دله

1. تنریف ۸۹۹٬۸۳۳
2. مایورکا ۸۶۲٬۳۹۷
3. گران کاناریا ۸۳۸٬۳۹۷
4. لانزاروته ۱۴۱٬۹۳۸
5. ایبیزا ۱۲۵٬۰۵۳
6. فوئرته‌ونتورا ۱۰۳٬۱۰۷
7. منورکا ۹۲٬۴۳۴
8. لا پالما ۸۵٬۹۳۳
9. لا خومرا ۲۲٬۲۵۹
10. ال هییرو ۱۰٬۵۵۸
11. فورمنترا ۷٬۹۵۷
12. آروسا ۴٬۸۸۹
13. لا گراسیوسا ۶۵۸
14. تابارکا ۱۰۵
15. اونس ۶۱

مردمونِ فرهنگ

زوون‌ها دکلستگیِ نقشه

ایسپانیولی، تموم ِکشورِ رسمی زوون      کاتالونی و والنسیایی: ات‌شرِ رسمی زوون      باسکی: ات‌شرِ رسمی زوون      گالیسیایی: ات‌شرِ رسمی زوون      اکسیتان: ات‌شرِ رسمی زوون

آستوری: برسمیت بشناسی‌یه      آراگونی: برسمیت بشناسی‌یه

ایسپانیا دله ویشتر مردم کاتولیک ِمسیحیت ِپه‌روو هسنه و ایسپانیولی زوون دارنه ولی اقلیتون زیادی هم این کشور دله درنه.

زوون

ایسپانیا اتا چندزوونه کشور هسته. اساسی قانون این زوون‌ها و مردمون خَوِری گانه وشونِ انسانی حقوق، فرهنگ، رسوم و زوون جه ونه محافظت بوو.

ایسپانیولی، که ونه رسمی نوم «کاستیلی» هسته، این کشورِ گت‌ترین زوون و تمامِ نواحیِ رسمی زوون هسته. قانون گانه تموم ایسپانیایییون ونه این زوون ره یاد بَیرن و این امکان ره دولت ونه وشون وسّه تأمین هاکنه.

این کشور دله ایسپانیولی په، باسکی ۲٪، کاتالونی و والنسیایی ۱۷٪ و گالیسی ۷٪ گِنِش‌کـَر دارنه.

دین

ادیان
کاتولیک			۷۰٫۹%
بی‌دین			۲۴٫۶%
باقی			۲٫۴%
بی‌جواب			۲٫۱%

کاتولیک کلیسا خله سال ایسپانیا دله گت‌ترین و تنها دین بی‌یه و هنتا حدود ۷۱٪ مردمون شه ره کاتولیک په‌روو دونّه. این مذهب تنها دینی هسته که رسماً آموزش هدا وانه ولی ایسپانیا سکولاریسم هسته و رسمی دین ندارنه. ۲۴٪ مردم بی‌دین هستند (۹/۴٪ هم اصلا خدا ره قبول ندارنه) و سایر مذاهب هم ۲/۷٪ جمعیت ره تشکیل دنّه. اکثر کاتولیک‌ها خله شه دینِ دربند نینه و خله کم کلیسا شونّه.

قدیم اونجه مسلمون و یهودی آدمون خله دَیینه ولی اتی کاتولیک پادشاهی بقدرت برسی‌یه که وشون ره یا مجبور کارده مسیحی بَوون یا بورن ات‌جا دیگه زندگی هاکنن یا حداکثر شه دین ره مخفی بدارن.

ایقتصاد

ایسپانیا توریسم سَره گت‌ترین و پردرآمدترین مقاصد جه هسه. گردشگرونی که انه اروپا دله خله‌شون ایسپانیا جا اینتا قاره ره دله انه. ونه دله دیدنی جائون زیاد دره الحمرا، ال اسکوریال و... سون.

ورزش

این کشور دله فوتوال ویشترین درآمد و طرفدار ره دارنه. تیم‌های بارسلونا، رئال مادرید و اتلتیکو مادرید دنیایِ گت‌ترین باشگائون هستنه که همگی ایسپانیا دله کا کانّه. این کشورِ لالیگا هم خله معروف هسته و دنیایِ گت‌ترین باشگائی لیگون جه هسته.

ورزا کا (گاوبازی) هم ایسپانیایِ سُنتی کا هسته که هر سال باسک دله برگزار وانه و ورزائون ره خیابون‌ها دله وِل کانّه تا مردم ره دمبال هاکنن. این کایِ بازکنان ره «ماتادور» گانّه که دِنیا دله ایسپانیایی‌ئونِ لقب هم هسته.

سیاست

ایسپانیا کشور حوکومت مشروطه شاهی هسه. ونه شاه نوم فیلیپ شیشم هسه. این کشور دله شاه اتا تشریفاتی مقوم هسته ولی اختیاراتی دارنه. (جنگی نیروئون ِریاست واری) پارلمون اتا نخست‌وزیر انتخاب کانده که کشورِ همه‌کاره هسته و احزاب اصلی قدرت ره شه دَس دارنه.

کشوری تقسیمات

گالیسیا

نابارا

مادرید

لاریخا

آراگون

کاتالونیا

والنسیا

کاستیا-لامانچا

اکسترمادورا

پرتغال

کاستیا و لئون

آستوریاس

کانتابریا

باسک

مورسیا

اندلس

سبته

ملیلیه

فرانسه

بالئاری جزیره

قناری جزیره‌ئون

مدیترانه دریا

بیسکای خلیج

اطلس اوقیانوس

آندورا

اطلس اوقیانوس

جبل طارق

ایسپانیا ۱۷تا خودمختار منطقه دانّه و ضمناً ۵۰تا استان جه هم تقسیم وونه یعنی هر خودمختار منطقه چنتا استان جه تقسیم وونّه. ایسپانیا جمعاً ۸۱۰۸ دهستون دانّه که شهرستون په درنه و شهرستون هم استان‌ها دله قرار گرنه.

ایسپانیا ۵۰ استان جه تقسیم بیه که به این ترتیب هر کدوم از بخش‌های خودموختار خادش به اتا یا چنتا استان تقسیم وانه. برای نمونه ناحیه اکسترمادورا از دِ استان کاسرس و باداخوس تشکیل بیه. علاوه به این هر استان چنتا شهرستون جه تقسیم بیه و هر شهرستون به تعدادی دهستون. ایسپانیا ۸۱۰۸ دهستون دانه.

کاستیل مردمون

ایسپانیولی زوونی هسته که تقریباً تموم مردمون وه ره ایسپانیا دله بلد هستنه. این زوون کشورونی که قدیم ایسپانیایِ کولونی بینه دله هَنتا گِنِش‌وَرون زیادی دارنه؛ خصوصاً لاتین امریکا که میلیون‌ها ایسپانیولی زوون دارنه. لهجه‌یی که ایسپانیا دله رسمیت دارنه، «کاستیلی» نوم دارنه و باقیِ کشورونِ لهجه جا ات‌که فرق کانده. ایسپانیایِ ادبیات آثار جالبی قدیم تاسا داشته. وشونِ گت‌ترین شاهکار دون کیشوت هسته که میکل سروانتس وه ره بنویشته و این کتاب ره دِنیایِ اولین رمان دونّه.

بجز مناطقی که قدیم تاسا وشون نوم کاستیل بی‌یه، مناطق دیگه‌یی هم ایسپانیا دله ایسپانیولی ملیت و نژاد دارنه و وشون ماری زوون ایسپانیولی هسته. این ایالات شامل کاستیا و لئون، مادرید، کاستیا-لامانچا، مورسیا، کانتابریا، لاریوخا و آستوریاس وانّه.

باسک

بیلبائو گوگنهایم موزه،
بیلبائو باسکِ گت‌ترین شهر هسته.

باسک اتا منطقه هسته که چندین بخش جه تقسیم وانه. ایسپانیا دله این منطقه ره دِتا شه‌گردونِ بخش میون رَسِد هاکردنه که باسکِ ایالات و ناوارا نوم دارنه. باسکی زوون ات‌جور غیرآریایی زوون ِباقی بموندسته هسته که قبل آریاییون ِمهاجرت این منطقه دله وجود داشته. اسا حدود سه میلیون باسکی درنه که فقط ۶۳۲۰۰۰ نفرشون باسکی زوون جه گپ بزوئن ره یاد بَیتنه و این تعداد جه ۵۶۶۰۰۰ ایسپانیا دله درنه. باسکی زوون ایسپانیایِ دِتا بخش دله رسمی زوون حیساب انه.

باسک ایسپانیایِ ناسیونالیستی‌ترین مناطق جه هسته. این منطقه دله سال‌ها اتا گروه بنوم اتا (eta) مسلحونه فعالیت کارده و دولِت جه جنگ داشته. این گروه سال ۱۹۵۹ که فرانکو دیی‌یه بساته بیّه ولی بعدی شائون گدر هم شه فعالیت ره دمباله هدائه. وشون ۲۳ فوریه ۱۹۸۱ ایسپانیایِ مجلسِ پاسبون‌ها دله نفوذ هاکردنه و این کشورِ پارلمون ره بَییتنه تا کودتا هاکنن ولی شاه خوآن کارلوس اول شخصاً وشون دَم ره بَییته و تلویزون دله سخنرانی هاکرده تا وشون حرکت ره هِرِستنه.

کاتالونون و آراگون

کاتالونی ایالتون پرچم

کاتالونیا

والنسیا

بالئاری

آراگون

این ایالتونی که کاتالون‌ها درنه‌ی پرچم ات‌جور هسته و اتا تاریخی سلطنتِ پرچمِ طرح جه بَییته بیّه. این سلطنت آراگون تاج و تخت نوم داشته.

اتا کلیسای معماری، آراگون ِایالت

کاتالونون اتا منطقه هسته که ایسپانیایِ شمال‌شرقی وَر دره و ونه مردمون کاتالونی زوون جه گپ زنّه. این منطقه ره ایسپانیا دله چند قسمت هاکردنه: کاتالونیا، والنسیا، بالئاری و بخشونی از آراگون. اینان هر هرکامین شه وسّه شه‌گردونی (خودمختاری) دارنه. کاتالونی زوون یازده و نیم میلیون نفر گِنِش‌کـَر دارنه که بعضی‌شون فرانسه، آندورا، ایتالیا و ایسپانیایِ دیگر ایالتون دله هم درنه. کاتالون‌ها دله هم سیواخائی و استقلال‌طلبی خله هسته و آنارشیسم ِتاریخِ اولین حکومت این منطقه دله وجود داشته، همینسه هَنتا مردم چپکی احزاب جه گرایش دارنه.

کاتالونیایِ گت‌ترین شهر بارسلون هسته که ونه اقتصاد خله قوی هسته و ایسپانیایِ گت‌ترین شهرون جه هسته. این شهرِ گتِ تیم، بارسلونا، کاتالونی مردمون ِاَرمون ره دنیا دله ترویج کانده و پرطرفدارترین تیم‌های دنیا جه هسته. این شهر توریسم هم خله طرفدار دارنه و کاتالونی معماری و هنر معروف هسته. (گائودی ِآثار واری)

شهر دیگه‌یی که کاتالونیا دله دره والنسیا هسته که اتا سیوایِ اوستان دله قرار دانّه. والنسیایِ مردمونِ لهجه بارسلونا جه ات‌که فرق کانده و همینسه ایسپانیایِ حاکمون که خاستنه وشون میون اختلاف دم‌هادن، والنسیایی گِنِش ره بعنوان اتا سیوایِ گِنِش برسمیت بشناسینه که رسماً ایسپانیولی ِلهجه حیساب وانه.

بالئاری ات‌سری جزیره‌ئون جه تشکیل وانه که ایسپانیایِ شرقی وَر درنه و اتا دریا وشون و کاتالونیا میون سِوایی دِم‌دنه. این جزایر خله توریستون ره جذب کانّه و خجیر جا هستنه. این جزایرِ گت‌ترین شهر مایورکا هسته و شهرون مینورکا، ایبیزا و فورمنترا هم اینجه درنه.

کاتالونیایِ بخش دله زوون دیگه‌یی بنوم اکسیتان هم رسمی هسته. این زوون کاتالونی زوون جه نزدیکه و ونه گِنِش‌کرون فرانسه، ایتالیا، موناکو و… دله هم درنه. این زوون قدیم خله گنش‌کر داشته ولی اسا ونه مردمون شه ماری زوون ره یاد بکاردنه و کمتر از یک میلیون آدم اسا این زوون ره چلیکی گادِر جه یاد گیرنه.

آراگون اتا تاریخی بخش هسته که ونه معماری یونسکویِ لیست دله ثبت‌بَیی هسته. آراگون ِنیشتگا نوم ساراگوسا هسته. ده الی سی هزار نفر آراگونِ شمالی قسمتون دله زوونی بنوم آراگونی دارنه که وشونِ زوون ایتالیایی زوون‌ها جه نزدیکی دارنه. ایسپانیولی تنها زوونی هسته که تموم آراگون دله رسمیت دارنه و همه وه ره بلد هستنه ولی آراگونی هم برسمیت بشناسی‌یه بیّه و کاتالونی هم رسمیت دارنه.

گالیسیا

گالیسیا ایسپانیایِ شمال‌غربی سامون دله دَره و پرتغال ِشمالی منطقه هسته. گالیسی‌زوون خله پرتغالی زوون ره موندنه و همینسه این مردمون شه ره پرتغالی مردمون جه نزدیک دونّه و وشون‌ها فرهنگ هِدی ره موندنه. اروپای پارلمون این زوون ره بعنوان اتا گنش از پرتغالی حیساب کانده و وشون زوون ایسپانیایِ اتا شه‌گردون ایالت دله رسمی زوون حیساب انه. حدود هفت درصد ایسپانیایی مردمون این زوون جه گپ زنّه.

اکسترمادورا

اکسترمادورا اتا ایالت نوم هسته که پرتغال سامون پلی دره و ونه شرق ِوَر دره. این ایالت دله اکسترامادورایی و فالا زوون بترتیب دویست هزار نفر و ده هزار نفر گِنِش‌کر دارنه. اکسترامادورایی خله ایسپانیولی ره موندنه و فالا هم اتا گالیسیایی لهجه هسته که لئونی ره موندنه.

اندلس

الحمرا، گرانادا.

اندلس ایسپانیایِ جنوبی بخش هسته که جبل طارق جه هم‌سامون هسته. این منطقه دله حدود هفت-هشت قرن مسلمون‌ها حکومت کاردنه و هنتا اسلامی معماری و آثار این منطقه دله وجود دارنه و توریستون زیادی ره جذب کانّه. گرانادا و کوردوبا این منطقه‌یِ گتِ شهرون جه هستنه.

آستوریاس، لئون و کانتابریا

آستوریاس و لئون دِتا تاریخی منطقه هستنه که آستوریاس و لئون پادشائی‌ئونِ اتا پچوکِ شـَر ره شامل وانـّه. این دِ منطقه دله آستوری و لئونی ِزوون وجود دارنه. کانتابریایِ بخش دله هم اتا پچوک زوون بنوم کانتابری وجود دارنه. این سه‌تا زوون همراه میراندی و اکسترمادورایی جمعاً آستوری-لئونی زوونون ِدسته ره تشکیل دنّه که ایبریایی-رومی ِرج دله قرار گیرنه و اتی رومی زوون‌هایِ رَج هستنه.

• بعضی زوون‌شناسون آستوری ره گالیسیایی ِلهجه‌ئون جه دونّه چون گالیسیایی اتا زنجیره‌ای زوون هسته. آستوریاسِ نیشتگا نوم خیخون هسته. آستوری گرچه رسمی زوون نینه، ولی برسمیت بشناسی وانه و دولت وظیفه دارنه ونه جه محافظت هاکنه.
• لئونی زوون هم میون ۲۵ هزار تا ۵۰ هزار نفر گِنِش‌کر دارنه که بعضی‌شون پرتغالی هستنه ولی اکثریت کاستیا و لئون ِبخش دله درنه.
• کانتابری زوون هم اتا پچوک زوون هسته که بعضی وه ره آستوریِ گِنِش و بعضی دیگه وه ره ایسپانیولی گِنِش دونّه. این زوون ره یونسکو سال ۲۰۰۹ درخطر انقراض اعلام هاکرده.

قناری

قناریِ سواحل که جهونی شهرت دارنه

قناری جزیره‌ئون ات‌سری جزایر هستنه که آفریقایِ غربی وَر درنه ولی ایسپانیایی‌ئون ونه دله زندگی کانّه و رسماً این کشور ِسامون هستنه گرچه مراکش ونه سَر ادعا دارنه. قناریِ نوم لاتین دله سک معنی دِنه ولی چون قناریِ پرنده اونجه بومی حیوون هسته، ونه نوم جه تاثیر بَییته.

پلاساس د سبرانیا

ملیلیه و سبته دِتا شهر هستنه که آفریقا دله درنه و با ات‌سری پچوک‌ته شهرون جه اتا مجموعه هستنه که مراکش و ایسپانیا وشون سَره اختلاف دارنه. این مناطق ره ایسپانیا کنترل دارنه و وشون ره اتی شه‌گردونی هدائه ولی وشونِ پارلمون ِاختیارات نسبت به شه‌گردون ِبخش‌ها، که کشور دله درنه، کم‌ته هسته و فقط شیوه‌ی اجرا هاکردن قانون ره بتونّه تغییر هادن و نتونّه شه قانون بی‌یلن.

منابع

• فارسی ویکی‌پدیا